جایگاه و نقش «خواطر» در سیر و سلوک در سنّت اول عرفانی

موضوعات و بحث‌های مربوط به سلوک عرفانی به دو دستة کلی تقسیم می‌شود: امور اکتسابی و امور غیرمکتسب. هر سالکی با کوشش به موضوعات اکتسابی دست می‌یابد؛ اما امور غیرمکتسب بدون اختیار سالکان بر آنان وارد می‌شود و همه نمی‌توانند به آن دستیابی داشته باشند؛ بر همین اساس از این امور با عنوان «واردات» یاد می‌کنند. یکی از مهم‌ترین واردات عرفانی «خواطر» است که به‌‌سبب اهمیت بسیار، همواره در کانون توجه عارفان و مشایخ سنّت اول عرفانی بوده است. با وجود اهمیت بسیار خواطر، در هیچ‌یک از طرح‌های سلوکی که عارفان و مشایخِ عرفان و تصوف تدوین و تبیین کرده‌اند، جایگاه خواطر به‌درستی مشخص نیست. در بسیاری از متون عرفانی و سخنان مشایخ، عبارات و اشاراتی دربارۀ خواطر آمده است؛ ولی همۀ این مباحث غیرمنسجم و پراکنده است و نقش و جایگاه خواطر در نظام سلوکی به‌صراحت تبیین نشده است. این پژوهش با تحلیل مضمون سخنان مشایخ سنّت اول عرفان اسلامی درباب «خاطر»، نقش و جایگاه خواطر را در سیر و سلوک در سنّت اول عرفانی تبیین کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد خواطر در همة مراحل سیر و سلوک ممکن است بر سالک وارد شود و او را از طی‌کردن مسیر بازدارد و یا بر توان و سرعت او بیفزاید. درواقع خواطر پس‌زمینۀ همۀ منزل‌ها و اعمال سلوکی به شمار می‌رود و از ابتدا ضروری است سالک با انواع و اقسام و روش‌های نفی آن آشنا شود تا خواطر در مسیر سلوک مانع حرکت وی نشود و حتی شتاب و توان او را تقویت کند.