مطالعۀ ساختار و موضوع و طرفین گفت‌وگوی انتقادی در تذکرة‌الاولیا

گفت‌وگو یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تذکرة‌الاولیای عطار است. در آغاز هر ذکری، گفت‌وگو و پرسش و پاسخ دیده می‌شود و اغلب نخستین اتفاقی که به تغییری در اندیشه و زندگی فرد انجامیده است، در قالب گفت‌وگویی انتقادی یا مکالمه‌ای انذاری دیده می‌شود. با توجه به اهمیت مکالمه در این اثر، پرسش‌های این پژوهش چنین است: چه اشکال، گونه‌ها و موضوعاتی در گفت‌وگوهای تذکرة‌الاولیا دیده می‌شود؟ طرفین گفت‌وگوهاچه کسانی هستند و در برابر مخالفان چه برخوردی صورت گرفته است؟ روش تحقیق تحلیلی ـ توصیفی است؛ بدین معنا که اشکال و ساختارهای گفت‌وگو و نیز محتوای مکالماتْ در یک‌صد شاهد بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد افزون‌بر نقد اولیا بر یکدیگر، میان اولیا و دگردینان، زنان، کودکان، اصحاب قدرت و افراد ناشناس، مکالماتی برقرار شده و خودانتقادی نیز یکی از اشکال گفت‌وگو بوده است. این مکالمات را می‌توان از نوع مباحثه و گفت‌وگو، مناظره و دیالکتیک دانست. نقد گزاره‌های مثبت نوعی ساختارشکنی ایجاد کرده است. ساختار شکنی و غیرمنتظرگی از مهم‌ترین وجوه این مکالمات است که براساس قاعدۀ «تلقی سائل بغیر ما یطلب» و «اسلوب‌الحکیم» قابل بررسی است و اهداف تربیتی اثر با این شیوه‌های بلاغی سازگار بوده است. عارفان غالباً لایه‌های درونیِ اندیشه‌ها و رفتارها را در نظر داشته‌اند و همین نیز علت کوتاهی و بی‌نیازی گفت و گوها از مجادلات طولانی بوده است. درواقع در گفت‌وگو آن کسی که لایة درونی‌تر رفتار یا اندیشه را دیده، برگ برنده را در اختیار داشته است. دقت در طرفین گفت‌وگوها نشان می‌دهد اولیا در برابر کودکان، زنان و افراد ناشناس، غالباً در موضع نقدشده، در گفت‌وگو با حکام در موضع ناقد و در گفت‌وگو با دگردینان در موضع مداراکننده بوده‌اند.