الگوهای نامگذاری و ساختار عنوان‌ها در متون عرفانی

برای شناخت موقعیت و جایگاه متن و ارتباط با دنیای درون اثر، عنوان انتخاب‌شده، یکی از ابزارهای مهم برای ارزیابی اولیه و نقد و تحلیل متن است؛ ازاین‌رو دلالت «عنوان به متن» و «متن به عنوان» بیشتر یک دلالت دوسویه است؛ البته گاه این دلالت دوسویه به‌سبب وجود عوامل فرامتنی در عنوان‌ها خدشه‌دار می‌‌شود؛ ازاین‌رو شناخت اصول و الگوهای حاکم بر این دلالت‌ها یکی از اهداف این پژوهش است. این مقاله الگوهای به‌کاررفته در نامگذاری کتاب‌های نظم و نثر عرفانی را از جنبه‌های مختلف بررسی و تحلیل می‌کند؛ البته با تاکید بر این نکته که در انتخاب یک عنوان، عواملی ازقبیل موضوع، شرایط زمانیِ تولید متن و جنبه‌های زیبایی‌شناسی دخیل است. در این مقاله با انتخاب حدود صد اثر نظم و نثر عرفانی به شناخت الگوهای حاکم بر نامگذاری آثار عرفانی ازنظر زبانی، بلاغی و معنایی و عوامل موثر در این نامگذاری‌ها پرداخته شود. براساس یافته‌های این پژوهش، ترکیب‌های اضافیْ الگوی ساختار زبانی غالب است؛ زیرا برای بیان استعاری ـ که بیشترین کاربرد را در این متون دارد ـ مناسب است؛ همچنین عوامل درون‌متنی و محتوایی بیشترین تاثیر را در انتخاب عنوان داشته است. گفتنی است استفاده از واژگانی با بار عاطفی و ایدئولوژیک، استفاده از اصطلاحات مربوط به فرهنگ و آیین‌های پیش از اسلام نیز جایگاهی ویژه‌ در متون عرفانی دارد. در پایان به نقش‌های عنوان در متون عرفانی و آسیب‌شناسی اشکالات موجود در انتخاب عنوان‌ها اشاره شده است.