از نظریۀ خلق و کسب ابوالحسن اشعری تا طرد و قبول ابلیس از دیدگاه سنایی

سنایی درباره سجده ابلیس به انسان و عصیان او، نگاه متناقضِ جانبدارانه و سرزنش آمیزی دارد. جمع بندی و تحلیل این دیدگاه نشان می دهد او از دیدگاه کلامیِ ابوالحسن اشعری )متکلّم مشهور، متوفی 330 ق.( درباره خلق و کسب اعمال بندگان، به این موضوع نگریسته است؛ هر دو سیمای مقبول و مطرود ابلیس در آثار این شاعر بزرگ، با استناد به همین نظریه درک و توجیه می شود. پشتوانۀ فکری و نظریِ نگاه جانبدارانۀ سنایی، بر اعتقاد به تعمیم مشیّت و ارادة الهی بر همۀ حوادث عالم ازجمله اعمال و امیال بندگان و لازمۀ این اعتقاد، یعنی در این نظریه » کسب « مقدور و مخلوق بودن اعمال متّکی است. دیدگاه سرزنش آمیز او را نیز با استناد به مقولۀ می توان توجیه کرد؛ در نظریۀ کسب، بندگان به عنوان کاسب اعمال، مختار و مسئول هستند و بنابراین شایستۀ مدح و ذم اند. این پژوهش با روش توصیف و تجزیه و تحلیل داده های برگرفته از دو اثر اصلی سنایی، یعنی دیوان و حدیقه حاصل آمده است؛ براساس نتایج آن، این تناقض در موضع سنایی و شمار بسیاری از صوفیان بزرگ که سنایی متاثر از آنان یا تاثیرگذار بر آنان بوده است، از تفکرات جبرگرایی به ویژه طرز نگاه ابوالحسن اشعری به مسئلۀ خلق و کسب اعمال ریشه گرفته است. در عین حال، سنایی با محدود کردن جولان عقل در میدان عقیدة ابوالحسن اشعری درباره جایگاه آن، نیز با نگاه به این تعارض از زاویۀ شهود وحدت در اجزای هستی و رضا به قضا، ظاهراً به حل این تعارض توفیق یافته است.