بررسی گونه شناسی تفسیر صفی

متون تفسیری، بخش مهمی از تاریخ ادبیات در جهان اسلام را تشکیل داده است. هرکدام از مفسران متناسب با دانش تخصصی، مخاطبان، مناطق جغرافیایی، دوره‌های تاریخی، مذاهب اعتقادی و... روشی را برای تفسیر قرآندر پیش گرفته‌اند. اگرچه تمام آنها در دستۀ تفسیر یا متون تفسیری قرار می‌گیرد، نشان‌دادن جنبه‌های تفاوت و اشتراک تفسیرهای مختلف و طبقه‌بندی آنها ضروری است. تفاسیر قرآن سه ویژگی اصلی گونه یا ژانر (تعدد، تشابه، تمایز) را داراست و به همین سبب رویکرد ژانری ابزاری مناسب برای طبقه‌بندی این نوع متون است؛ ازاین‌رو در این پژوهش سعی شده است با رویکرد ژانری به بررسی تفسیر صفی پرداخته شود و نویسندگان با این رویکرد به تحلیل‌های فرامتنی، متنی و بینامتنی آن بپردازند. نتایج تحقیق عبارت است از: تفسیر صفی در ژانر تفسیر یا تفسیر قرآنی و زیرژانر عرفانی قرار دارد؛ صفی‌علی‌شاه با نفوذ در رجال حکومتی ضمن گسترش سلسلۀ نعمت‌اللهی، به تبلیغ و تثبیت گفتمان سنت‌گرایی مدّنظر حکومت نیز پرداخته است. او تفسیر صفی را به درخواست مریدان و با هدف تبلیغ و تثبیت سلسلۀ نعمت‌اللهی سروده است؛ مخاطبِ هدف آن عام و خاص است؛ اصلی‌ترین کارکردهای بیرونی آن کارکرد تبلیغی ـ ارشادی و سیاسی ـ اجتماعی است؛ این تفسیر در دستۀ تفسیرهای اجتهادی ـ باطنی قرار دارد و رویکرد تفسیری غالب متنْ رویکرد ادبی ـ عرفانی است؛ همچنین با دو نمونه از متون پیش از خود یعنی مشکوةالانوار غزالی و مثنوی معنوی مولوی ارتباط دارد.