آخرین نزول؛ مایده یا توبه؟ ر(هیافتی جدید به مساله آخرین سوره نازل شده قرآن کریم)

تعیین هر یک از سوره‌های نصر، مایده و توبه به‌عنوان آخرین سوره نازل شده، همواره یکی از مسایل اختلافی میان قرآن‌پژوهان بوده است؛ به‌ویژه آنکه بخش‌های مهمی از آیات این دو سوره که قراین قوی‌تری برای «آخَرُ ما‌‌‌‌‌ نُزِل» واقع شدن دارند، در تعارض با یکدیگر قرار گرفته و مفسران را به‌خصوص با عنایت به نقل‌ها و فهرست نزول‌های متفاوت، دچار چالش و سردرگمی کرده است. در این نوشتار با توجه به قراین برون‌متنی همچون روایات ترتیب نزول، روایات خاص «آخَرُ ما‌‌‌‌‌ نُزِل»، فهرست‌نگاری‌های مسلمانان و مستشرقان، و قراین درون‌متنی همچون بافت آیات هر سوره و آیات دارای شان نزول با زمان مشخص، دیدگاه آخرین بودن سوره مایده تقویت گشته و به برخی از نتایج آن از جمله تعامل مسالمت‌آمیز با اهل کتاب و مشرکان غیرحربی اشاره شده است.