نظریه خودگروی‌ اخلاقی از دیدگاه قرآن

از پرسش‎های بنیادی در باب اخلاق، چرایی پیروی از الزامات اخلاقی است. در پاسخ‌ به این پرسش، سه نظریه‌‎ هنجاری با تقریرهای گوناگون شکل گرفته است: «فضیلت‌گرا»، «وظیفه‌محور» و «نتیجه‌گرا». نتیجه‌گرایان هدف اخلاقی زیستن را دستیابی به منفعت می‌دانند. آنان در پاسخ به این پرسش ‌که چه کسی باید از نتیجه فعل اخلاقی برخوردار شود، دو رویکرد متفاوت را ارائه می‌دهند: خودگرا (منفعت فردی) و دیگرگرا (تامینِ منافعِ دیگران). با مطالعه آیات قرآن درمی‌یابیم که دیدگاه قرآن با خودگرایی اخلاقی سازگار و با مبانیِ انسان‌شناختی، غایت‌شناختی و اسلوب‌های تربیتِ اخلاقی قرآن و نیز با داده‌های روان‌شناسی همساز است؛ البته بخش بزرگی از الزام‌های اخلاقی قرآن مانند انفاق، ایثار، اصلاحِ میان مومنان، شفقت، بخشش، صله رحم، حق‌الناس و ... در ساحت جامعه تبلور پیدا می‌کند که در نگاهی سطحی، نظریه دیگرگرایی را به ذهن خطور می‌دهد، ولی با تامل و ژرفنگری به مجموعه آیات قرآن، آشکار می‌شود که مهم‌ترین نقطه اتکای آموزه‌های اخلاقی قرآن، بهره‌گیری از خودگراییِ انسان در جهت دیگرگرایی، جامعه‌نگری و نوع‌دوستی است و با تکیه بر این اصل طبیعی، بیشترین نیروی پیشران را در وجود مخاطبانش به سمت دیگرگرایی و نوع‌دوستی برانگیخته است.

Theory of Moral Self-Orientation from the Qur’an’s Viewpoint

From among the basic questions concerning morality is the reason why one should abide by moral obligations. In response to this question, three normative theories – in various versions – have been set forth: “excellenceoriented”, “dutycentered”, and “resultoriented”. The resultoriented consider the moral objective of living as achievement of benefit. In response to the question as to who should enjoy the result of a moral act, they present two different approaches: selforientation (personal benefits) and otherorientation (providing benefits for others). By studying the Qur’an, we find out that the Qur’an’s viewpoint is compatible with moral selforientation and consistent with humanistic and teleological principles, the Qur’an’s moral training styles, and psychological data. Of course, a great part of the Qur’an’s moral obligations, such as almsgiving, selfdenial, reconciliation among believers, compassion, forgiveness, keeping ties of kinship, rights of humankind, etc. would manifest in society, which, at a surface glance, brings to mind the otherorientation theory, but with deliberation and indepth consideration of the Qur’an’s verses collectively, it would become obvious that the most important pivotal point of the Qur’an’s moral doctrines is utilizing one’s selforientation toward otherorientation, sociability, and altruism and by relying on this principle, they would instigate the most driving forces in their addressees toward otherorientation and altruism.