روش‌شناسی تحلیلی تفسیر واژگان قرآنی در کتاب «تحصیل نظائر القرآن» حکیم ترمذی

مساله ‌وجوه و نظایر در قرآن کریم از دیرباز مورد توجه اندیشمندان علوم قرآنی بوده و هر عالِمی بر اساس مبانی فکری و فراخور توانایی خویش، گام‌های مهمی را در تبیین مفهومی و مصداقی آن برداشته است. یکی از آثاری که پس از کتاب مقاتل‌بن سلیمان بلخی درباره دانش وجوه و نظائر نگاشته شده، کتاب «تحصیل نظائر القرآن» از حکیم ترمذی می‌باشد. وی در این کتاب برخلاف روش مقاتل‌بن سلیمان که بیشتر با تکیه بر سیاق آیات به کشف معانی واژگان قرآنی می‌پردازد، با مبنا قرار دادن «اصل منع ترادف» و استفاده از «اصل اشتراک معنوی»، کوشیده است تا معانی به‌ظاهر متضاد واژگان نظیر هم را به یک معنای جامع بازگرداند و نشان دهد که برخلاف تصور مقاتل، یکسان بودن ماده واژگان مشتق، از یکسان بودن معنای آن حکایت دارد. در این جستار تلاش شده تا با بازخوانی و واکاوی روش حکیم ترمذی در «تحصیل نظائر القرآن» به شیوه استقرایی، تحلیل دقیقی از روش تفسیری واژگان قرآنی در این کتاب ارائه گردد.

Analytical Methodology of the Interpretation of Qur’anic Words in Ḥakīm Tarmadhī’s Taḥṣīl Naẓā’ir alQur’an

The issue of aspects and homologues in the Qur’an has since long ago received the attention of thinkers of Qur’an sciences; and every scholar has taken long steps according to his intellectual foundations and capabilities in its conceptual and evidential elucidation. One of the books written about the science of aspects and homologues after that of Muqātil b. Sulaymān Balkhī is Tarmadhī’s Taḥṣīl Naẓā’ir alQur’ān. Contrary to Muqātil b. Sulaymān’s method that deals with unveiling the meaning of the Qur’anic words more with relying on the context of the verses, Tarmadhī, by taking the “principle of excluded synonymy” and using the “principle of shared meaning” tried in his book to turn the apparently antonym meanings back to an integrated meaning and to show that contrary to Muqātil’s idea, the synonymy of the root of derived words suggests the equivalence of their meaning. With a reappraisal and exploration of the method of Ḥakīm Tarmadhī in Taḥṣīl Naẓā’ir alQur’ān through an inductive procedure, it is attempted in this research to present an accurate analysis of the exegetical method of the Qur’anic words in this book.