ماهیت هجای مصحف در سده‌های نخست اسلامی

گزارش‌های موجود در قدیمی‌ترین کتاب‌های تالیف شده در خصوص هِجای مصاحف (همچون کتاب المُقنِع ابوعمرو الدانی)، کاربرد شیوه‌های املای متفاوت یک واژه خاص در مواضع معینی از متن قرآن را امری قاعده‌مند و ثابت در جای‌جای مصحف معرفی می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد هنگام کتابت متن قرآن باید از آن قواعد پیروی کرد. اما تطبیق بسیاری از گزارشات با شواهد متعددی از کهن‌ترین نسخه‌های قرآنی به‌جا مانده از سه قرن نخست اسلامی، گزارش‌های موجود در این کتاب‌ها را نقض کرده و نشان می‌دهد که کاتبان نخستین مصاحف قرآن در چگونگی املای برخی از کلمات قرآن هم‌داستان نبوده‌اند. از سوی دیگر، مطالعه قواعد نگارش در نقوش و مکتوبات جاهلی سده نخست پس از اسلام نشان می‌دهد که کتابت مصحف در مواردی همچون اعجامِ گاه‌به‌گاه برخی حروف همسان‌نوشت، حذف یا اثبات الف میانی در کلمات، رسم تاء تانیث با تاء کشیده یا به شکل مدوّر، جایگزینی الف ممدود با الف مقصور، مشابه این نقوش است و قاعده مُطّرِدی در شیوه اعجام و املای کلماتی خاص، چه در کتابت مصاحف و چه غیرِ آن وجود نداشته است. بنابراین مشاهده چنین عملکردی از سوی کاتبان، گفته فرّاء را مبنی بر عدم التزام نخستین کاتبان عرب به یک شیوه واحد در کتابت تایید می‌کند.