ماهیت وجایگاه عدالت اجتماعی در فرایند استنباط احکام حقوقی اسلام با تاکید بر فقه امامیه

پیش‌نیاز بهره‌برداری از عدالت اجتماعی در فرایند استنباط نظام حقوقی اسلام، شناخت ماهیت و جایگاه آن در این نظام و روش صحیح به‌کارگیری آن در استنباط است. در مورد جایگاه عدالت، چند احتمال مطرح شده است. یکی اینکه اساساً تاثیری در استنباط ندارد. دوم اینکه در شمار قواعد فقهی است و دیگری اینکه مبنا و مقصد احکام اجتماعی شریعت و اصلی فرافقهی است. تحقیق پیش‌روی با بررسی دیدگاه‌های مکاتب حقوقی غرب و جریان‌های فقهی‌کلامی اسلامی با نگاه تطبیقی و به شیوه توصیفی تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که اولاً احکام ارزشی و در راس آن‌ها عدالت اجتماعی ریشه در حقایق دارند و از آن‌ها انتزاع می‌شوند. ثانیاً، این حقایق عبارت‌اند از حقوق فطری و طبیعی که فقها به آن مصالح کلی و مقاصد شریعت می‌گویند. بر‌این‌اساس عدالت اجتماعی مبنای احکام اجتماعی بوده، اصلی پیشین‌دینی و فرافقهی است که باید توسط فقیهان در تمام فرایند استنباط احکام اجتماعی اسلام موردتوجه قرار گیرد؛ به این صورت که در موارد غیر منصوص و ظواهر ادله نقلی به‌عنوان قرینه‌، ظهور لفظیِ دلیل نقلی را می‌شکند و برای آن ظهوری موافق با عدالت درست می‌کند و در مواردی که با نص تعارض دارد به‌عنوان قرینه‌ای، ذهن فقیه را به‌سوی ادله دیگر از جمله دلیل عقلی سوق می‌دهد؛ و موجب ترک نص می‌شود و در مواردی که اساساً ادله نقلی وجود ندارد با ارشاد ذهن به دلیل عقلی یا سیره عام عقلاییِ موافق عدالت، حکم شرعی را اثبات ‌می‌کند و در استنباط احکام ثانویه هم به طور مستقل به اثبات حکم می‌پردازد.

the essence and the position of social justice in islam legislation inference process

the sine qua non for utilizing social justice in the process of inferring the islamic legal system is the recognition of its nature and position in this system and the proper manner of applying it in inference. regarding the state of justice, certain probabilities are raised; first, it actually makes no difference to inference; second, it is in the purview of jurisprudential rules, and third, the origin and target of social laws is a sharia and meta-jurisprudential matter. by studying the viewpoints of western legal schools and islamic theological-jurisprudential circles with a comparative view and by a descriptive-analytical method, the present research came to the result that first rules of value and above all social justice have their roots in the facts of which subjective matters are derived. second, these facts encompass natural rights that jurist view as general interests and sharia objects. accordingly, social justice is the basis of social rules, which are a pre-religious and meta-jurisprudence axiom that jurists should bear in mind in the whole process of deducing islam's social rules. that is to say, as far as non-textual matters and verbal evidence are concerned in this context, literal appearance would spoil narrative evidence, which gives rise to an appearance consistent with justice; and, if it is at odds with text, it can steer jurist's mind into another evidence in the context, including reasoning evidence and abandon text. besides, where there is by no means narrative evidence, the sharia judgment can be proved by steering the mind into reasoning evidence or a general reasoning tradition conforming to justice, and it directly proves judgements in relation to the inference of secondary judgements.