بررسی تطبیقی ـ انتقادی اتحاد نفس با عقل فعالدر فلسفه اسلامی

عقل فعال افزون بر اینکه علت فاعلی و مدبر جهان مادی است، به منزله مخزن صورت های عقلی، آنها را به نفس انسانی افاضه می کند. فیلسوفان مشایی و اشراقی به پیروی از ابن سینا با نفی اتحاد نفس با عقل فعال معتقد بودند دریافت صورت های عقلی، تنها با ارتباط نفس با عقل فعال حاصل می شود. با این حال صدرالمتالهین در دو مسیله از اتحاد نفس با عقل فعال دفاع کرده، اشکالات ابن سینا را پاسخ می دهد. نگارنده نخست با کمک گرفتن از سخنان صدرالمتالهین اشکالات فیلسوفان پیشین بر اتحاد نفس با عقل فعال را پاسخ گفته و سپس دیدگاه وی را تبیین کرده است. نگارنده بر دیدگاه صدرالمتالهین در موضع نخست، یعنی اتحاد نفس با عقل فعال در ادراک عقلی انتقاد دارد و ادعای اتحاد نفس با عقل فعال از ابتدای پیدایش ادراک عقلی را ناتمام می داند. نفس تنها پس از طی مراتب اشتداد جوهری به اتحاد با عقل فعال دست می یابد که همان موضع دوم مدعای صدرالمتالهین است. مقصود از این اتحاد نیز، استکمال ذاتی نفس و تبدل آن به عقل است. به اعتقاد نگارنده در اینجا نیز پرسشی مهم پیشاروی صدرالمتالهین است که اگر چند نفر از انسان ها به مرتبه اتحاد با عقل فعال دست یافتند، آیا باید معتقد به کثرت عددی عقل فعال باشیم؛ درحالی که صدرالمتالهین معتقد است که «هر عقلی نوع منحصر به فرد است»؟ نگارنده این قاعده را نیز دارای اشکال می داند.