بررسی برخی پیامدهای رویکرد نوین دو حوزه سینوی ـ صدرایی در معرفت‏شناسی قوه خیال

در نمط دهم کتاب اشارات، گفتمان فلسفی ابن‏سینا در باب قوه خیال و حس مشترک صورتی نو به خود گرفته است. وی در ذیل کارکردهای این دو قوه، ادراک و حفظ صوری را لحاظ می‏کند که به لحاظ وجودشناختی، متعالی از ماده بوده، در عالم غیب و ملکوت حضور دارند و به گونه مشاهده و از طریقی غیرحصولی برای نفس به دست می‏آیند. لحاظ این رویکرد به نتایجی چند در قلمرو معرفتی حکمت سینوی می‏انجامد. از جمله این پیامدها می‏توان به حلّ معمای تجرّد یا مادّیت خیال نزد ابن‏سینا، اذعان ضمنی وی به نظریه حرکت جوهری و لحاظ فاعلیت و پویایی نفس در فرایند ادراک اشاره کرد. در حوزه صدرایی، ملّاصدرا حسّ مشترک و خیال را قوه‏ای واحد لحاظ می‏کند. وی یکی از علل دشواری پذیرش معاد جسمانی را در نحوه نگرش جمهور به این قوه و لحاظ مادی آن می‏داند و دماغ را مظهر خیال به شمار می‏آورد، نه محل آن. او به جهت جنبه عرفانی فلسفه خویش، قوه خیال را دارای سه ویژگی تجرّد مثالی، خلاقیت و جامعیت اضداد می‏داند. از جهت دین‏شناختی، به واسطه این سه ویژگی، مسیله معاد جسمانی و وقوع تناسخ ملکی به گونه‏ای اتم تبیین می‏شود.