تکامل و پویایی انسان اخروی در چشم‏انداز صدرایی

با توجه به اینکه از نظر فلسفی عوالم اخروی خالی از هرگونه ماده و قوه انفعالی است، حرکت و تغییر که به معنای از قوه به فعل شدن است، در آن عوالم بی‏معناست. تکامل نیز چون قرین با حرکت است، همین حکم را خواهد داشت؛ اما ملّاصدرا در عباراتی از تبدلات و استکمالات اخروی سخن می‏گوید. این مقاله به دنبال یافتن منظور ملّاصدرا از چنین عباراتی است. پاسخ به این پرسش، چشم‏انداز کلی ملّاصدرا به عالم آخرت و نظام آن را روشن می‏سازد. بنابراین در این نوشتار سخنان وی را در این زمینه بررسی کرده و روشن ساخته‏ایم که از نظر وی لزوما در معنای تکامل و تغییر، حرکت لحاظ نمی‏شود، بلکه او از آنها معنایی اعم از حرکت دارد. سرانجام بنابر این مبانی، امکان تکامل و تغییرات دفعی و نیز استکمالات علمی و وقوع آنها در آخرت روشن شده است. بر اساس این دیدگاه باید گفت فلسفه زندگی انسان با بی‏حدی گره خورده است، تا آنجاکه حتی در بهشت اخروی، سیر به سوی حضرت حق و بی‏نهایت مطلق با شتابی بیشتر خواهد بود.