بازخوانی انتقادی دیدگاه قیصری درباره ماهیت زمان

یکی از مباحث اختلافی در باب زمان، حقیقت و ماهیت آن است. مشهور فلاسفه مسلمان به‌ تبع ارسطو، زمان را از مقوله کمّ می‌دانند و عدمِ قرار را به ‌عنوان ذاتی زمان برمی‌شمارند. قیصری در رساله‌ای با عنوان نهایه البیان فی درایه الزمان با این رای مخالفت می‌کند و بعد از نقل اقوال مختلف در این باب و نقد آنها، به تبیین دیدگاه خود می‌پردازد. قیصری زمان را به «بقای وجود» یا «مقدار بقای وجود» تفسیر می‌کند و آن را حقیقتی عرضی که لازمه ذات حق‌تعالی و متاخر از وجود اوست، معرفی می‌نماید که در عینِ معیتِ وجودی با حقایق عالم، بر همه آنها، تقدم ذاتی دارد. در این نوشتار که به شیوه کتابخانه‌ای در جمع‌آوری مطالب و با روش توصیف و تحلیل عقلانی داده‌ها به نگارش درآمده، ضمن تبیین دیدگاه قیصری و تایید آن، نظر مشهور ارسطوییان مبنی بر اینکه زمان کم متصل غیرقارّ است، پذیرفته می‌شود و براساس مبانی قویم فلسفی و عرفانی، عدم تنافی این دو نظریه با یکدیگر تبیین می‌گردد و در تایید این ادعا، به کلماتی از بیانات صدرالمتالهین استناد می‌شود.