نظریه احوال از کلام تا فلسفه

نظریه حال نخستین بار به صورت رسمی توسط متکلم معتزلی، ابو هاشم جبایی مطرح شده است. این بحث که ناظر به مسئله صفات باری تعالی بوده، در مواجهه با محذور شرک ارائه گردیده. اما بسیاری از متکلمان و فیلسوفان، این نظریه را مردود شمرده اند. ظاهر کلام فیلسوفان نشان‌گر آن است که آنها بین نظریه حال و نظریه ثابت نوعی ترادف دیده اند و لذا نقد نظریه حال در سیاق استغراب از نظریه ثابت و تهاجم به مولفینش دیده می شود. تکیه اصلی ناقدان این دو نظریه بر معقول نبودن واسطه میان وجود و عدم است و آنان با این رویکرد هستی شناسانه، نظرات کلامی را با تمرکز بر مسئله علم الهی به معدومات به چالش کشیدند. واقعیت این است که نظریه حال فارغ از کیفیت علم الهی، ناظر به نحوه اتصاف خداوند به مطلق صفات بوده است و شبیه آن پیش از مطرح شدن در حوزه معتزلی، در اندیشه شیعی توسط هشام بن حکم مطرح گشته است. اینکه رابطه ذات و صفات از وجهه نظر متکلمین مورد نظر چه سنخیتی با سخن فلاسفه در این زمینه داشته است مجال را برای پیگیری رابطه پنهانی نظرات آنان با ایده های عرفانی که صفوف عرفا را از فلاسفه جدا کرده باز می کند. اهمیت مبحث صفات خدا از یک طرف و ویژگی تشیع در ارائه مباحث ظریف اعتقادی و وجود سابقه ای از این دست نظریه در آن از سوی دیگر، بازخوانی تاریخی این نظریه و بازشماری کارکردهای آن را لازم می کند.

The Theory of Modes from Theology to Philosophy

The theory of modes has been officially propounded for the first time by the Mu'tazilite theologian Abu Hashim Jobayei. This theory, which is related to issue of Divine attributes, has been proposed to confront with the constraint of polytheism.  However, many philosophers and theologians have rejected it. Philosophers' views apparently indicate that they regard the theory of modes and the theory of subsistent as synonymous. Therefore, the criticism of the theory of modes is evaluated in the context of its difference with the theory of subsistent and challenges against its developers. Critics of these two theories mainly emphasize on the irrationality of intermediary between existence and nonexistence and criticize theological views using this ontological approach and focusing on the Divine knowledge of the nonexistent. In fact, the theory of modes, apart from the quality of divine knowledge, is related to the manner of qualifying God with absolute attributes and is similarly propounded in Shi'a thoughts by Hisham b. Hakam before its proposition in Mu'tazilite school. The congruence of the aforementioned theologians' and philosophers' views on the relationship between essence and attributes provides the ground for pursuing the hidden relationship between their views with mystical ones, which separates mystics from philosophers. Therefore, Historical rereading of this theory and recounting of its functions is necessary due to the importance of the issue of God's attributes on the one hand, and the Shi'ite school's record of such theories and its particular discussions of subtle doctrinal issues on the other hand. Ali Tabatabaii Najafi[1] Ghasim Poorhassan Darzi[2] [1] .PhD student of philosophy and theology, Allamah Tabatabaii University [2] . Assistant professor of department of philosophy, Allamah Tabatabaii University