حرکت جوهری و استکمال نفس پس از مفارقت از بدن

در حکمت صدرایی با اثبات حرکت جوهری و خروج تدریجی طبیعت شیء از قوه به فعل، غیر از صورت و فعلیت شیء، ماده‌ و هیولایی اثبات شد تا حامل این قوه باشد. معنای این ادعا آن است که نفس ناطقه انسان، پس از مفارقت از بدن، استکمالی نخواهد داشت. از طرفی در متون دینی به سیر استکمالی نفس در عالم برزخ و قیامت که نفس، بدن را رها کرده است، تصریح شده است. از آنجا که میان عقل و دین خالص از آن حیث که مخلوق خداوند حکیم هستند، تعارضی نمی‌تواند باشد؛ حکما ریشه این ناسازگاری را در محصول افکار انسانی دانسته‌اند. به همین جهت فحوای قطعی دین را مسلم گرفته و در پی حل مشکل کوشش کرده‌اند. برخی به تجدد امثال گرویده و برخی دیگر براهین مثبت هیولا را ناکارآمد دانسته‌اند. گروهی نیز تجرد را جز در مورد ذات حق روا ندانسته‌اند. این نکته را باید افزود که مقصد نفس ناطقه انسان، تقرب و وصول به وجود نامتناهی حق تعالی است. بدین ترتیب سیر استکمالی نفس نمی‌تواند محدود به حدود جسمانی باشد، بلکه پایانی برای آن متصور نیست و باید در عوالم دیگر تداوم یابد. این استکمال، همان‌گونه که از آیات و روایات نیز بر می‌آید، به شکل آنی و غیر تدریجی نخواهد بود. این نوشتار با بررسی برخی دیدگاه‌ها در خصوص امکان حرکت جوهری در نفس مفارق از بدن، مطلب اخیر را به عنوان راه حل دیگر در رفع ناسازگاری فوق، پیشنهاد میکند.

Substantial Motion and Perfection of Soul after Its Separation from Body

Demonstrating substantial motion and gradual movement of a being's nature from potentiality towards actuality, Sadrian philosophy proves the existence of a matter, beside the form and actuality of a being, which bears this potentiality. The claim means that man's intellective soul will have no perfection after its separation from body. On the other hand, religious texts have stipulated soul's perfection in intermediate world and other world when it separated from body. Since there can be no contradiction between intellect and pure religion, philosophers believe that this contradiction is rooted in human thoughts. Therefore, they have taken for granted the definitive content of religion and have tried to solve the problem. Some have accepted the renewal of likes and others have regarded the arguments for matter as inefficient. Still others have attributed immateriality only to the essence of the Most High God. It should be added that the aim of man's intellective soul is nearness and reaching to the indefinite Divine Being. Thus, soul's perfection cannot be limited to material limits rather, it is limitless and should continue in other worlds. As Quranic verses and traditions imply, this perfection will not be immediate and abrupt. This is another solution for the aforementioned contradiction proposed in the present paper after reviewing some views on the possibility of substantial motion of soul separated form body.