شانس اخلاقی در اصول فقه متاخر امامیه

شانس اخلاقی یکی از مسائل جذاب و تاثیرگذار در فلسفۀ اخلاق معاصر است. سوال اصلی این بحث را می‌توان چنین تقریر کرد: آیا امور خارج از اختیار و کنترل فاعلِ اخلاقی در جایگاه اخلاقی او یا میزانِ شایستگیِ او برای ستایش یا سرزنشِ اخلاقی تاثیرگذار است؟ «اصل کنترل» پاسخ منفی به این سوال می‌دهد، و «شانس اخلاقی» پاسخ مثبت. در نخستین مواجهه با سنت اصولی پس از شیخ انصاری به نظر می‌رسد در این رابطه مواضع دوگانه‌ای وجود دارد. نویسندگان تلاش کرده‌اند با بررسیِ تحلیلیِ این سنت اصولی، دیدگاه‌های مطرح در این سنت فکری را شناسایی، بازخوانی و تبیین کنند. تاکید اصولیان بر این که فعل غیراختیاری از دایرۀ تکلیف خارج است، دست‌کم در ظاهر امر، تایید اصل کنترل است؛ اما خواهیم دید که اصلِ کنترلِ مستخرج از اصول فقه، با اصل کنترل مطرح در فلسفۀ اخلاق معاصر متفاوت است. از سوی دیگر، دیدگاه برخی از اصولیان در مباحث تجرّی و اجتهاد و تفسیر برخی از آن‌ها از پاره‌ای از روایات، موید پذیرش شانس اخلاقی است. مقایسۀ مجموعه دیدگاه‌های رایج در اصول فقه متاخرِ امامیه ما را به این نتیجه می‌رساند که موضع بسیاری از آنها پذیرش شانس اخلاقی همراه با خوانشی خاص و سازگار از اصل کنترل است.

moral luck in contemporary twelver shiite principles of jurisprudence

the issue of moral luck is one of the interesting and influential issues in contemporary philosophy of ethics. the main question of this discussion can be expressed as follows: do matters that are beyond the authority and control of the moral agent affect his moral standing or the extent of his worthiness for moral praise or blame? the “principle of control” replies negatively to this question while “moral luck” gives a positive one. in the first encounter with the jurisprudential tradition after shaykh ansari, it seems that there are two stances in this regard. through the analytic study of this jurisprudential tradition, the authors have strived to identify, review, and explain the views presented in this intellectual tradition. the emphasis of the jurists that an involuntary act is outside the scope of duty, at least apparently, is an emphasis of the principle of control; however, we will see that this principle derived from the principles of jurisprudence is different from the principle of control raised in contemporary philosophy of ethics. on the other hand, the views of some jurists in the discussion of tajarrī, and their jurisprudence and interpretation regarding some narrations supports the acceptance of moral luck. a comparison of the collection of prevalent views in the principles of jurisprudence of contemporary twelver shiites leads us to the conclusion that the stance of most of them is to accept moral luck along with a particular reading that is compatible with the principle of control.