مقایسۀ تطبیقی مشی ‌زاهدانه در تصوف بصره و شام در دو قرن نخست هجری

بصره و شام به‌عنوان دو پایگاه اموی در دو قرن نخست هجری نقش بسزایی در رشد و ترویج اندیشه‌های زاهدانه و آموزه‌های صوفیانه در جهان اسلام داشته‌اند. بنابراین بررسی ابعاد مشی ‌زاهدانه در این دو شهر در بُعد فردی و اجتماعی و تبیین اشتراکات و اختلافات این دو شهر در این زمینه، مسئلۀ این پژوهش قرار گرفت. با استمداد از روش مقایسۀ تطبیقی به دست آمد که با وجود اهتمام زیاد زاهدان این دو شهر به عبادت و ترک دنیا، بصریان رویکرد متعادل‌تری نسبت به شامیان داشته و زهد آن‌ها بیشتر در مسیر ارزش‌های اخلاقی بوده‌ است، درحالی‌که در سرزمین شام زاهدان در اطالۀ نماز و کثرت روزه و تلاوت پیوستۀ قرآن می‌کوشیدند. در طبقۀ تابعان زاهدان بصری بیشتر از ترک دنیا و بی‌توجهی به آن، توجه به کسب حلال و استفادۀ شایسته از نعمت‌های دنیوی وجود داشته است و فقط در میان برخی شاگردان حسن بصری گونه‌هایی از زهد افراطی دیده می‌شود درحالی‌که اکثر زاهدان شامی به بهرۀ حداقل از نعمت دنیا و سرانۀ حکومتی اکتفا می‌کردند. در بُعد اجتماعی نوعی از انفعال، تساهل و انزواطلبی در برخورد با مسائل سیاسی، اجتماعی و برخورد با حاکمان در بصره دیده می‌شود، درحالی‌که زاهدان شامی علاوه بر نشر دانش و حدیث و تعالیم دین، تصدی امور، قضاوت و فرماندهی سپاه را نیز بر عهده گرفته و گفتمان اصلاحی، اعتراضی و پویا در نقد انحرافات بنی‌امیه را به‌منظور اصلاح و عمل کردن آن‌ها به سیرۀ پیامبر(ص) و صحابه دنبال کرده‌اند.