بررسی اجزاء در علم اصول با نگاهی به نظریات امام خمینی(س) و سید حسن بجنوردی

اجزاء از مباحث پربار اصولى و داراى آثار و نتایج فراوان در فروعات فقهى است. سوال اصلی ما این است که آیا به انجام رساندن ماموربه با تمامى شرایط که در آن اعتبارشده است، مقتضى اجزاء و ساقط شدن امر مولاست یا خیر؟ یافته‌های این پژوهش تحلیلی و بنیادین، حاکی از آن است که چنانچه در اوامر شرعى ظاهرى قائل به اجزاء نباشیم، عسر و حرج لازم مى‏آید و عسر و حرج شرعاً نفى گردیده است. در اوامر واقعی هم اجزاء به‌صورت قطعی محقق خواهد شد. در اوامر اضطراری نیز با وجود مانع و اضطرار، اوامر به‌صورت اضطراری مجزی از امر مولا خواهند بود. قضا نیز درجایی لازم است که فوت حاصل‌شده باشد. اگر پس از اضطرار نیز شک در تکلیف مجدد داشتیم، با اجرای اصل برائت حکم به اجزاء می‌کنیم. در خصوص اوامر ظاهری نیز علمای امامیه قائل به عدم اجزاء هستند. بجنوردی بیشتر از نگاه متکی بر عقل سود جسته‌اند و امام خمینی علاوه بر بهره‌مندی از عقل و نقل، غرض شارع را در حد سقوط تکالیف شرعی دارای اهمیت می‌دانند که این امر دال بر نگاه عرف محور ایشان در تبیین مبانی و اصول است. تقریب دیدگاه این دو اندیشمند، حاکی از آن است که هر مقدمه عقلی و نقلی که موجبات سقوط تکلیف را به‌عنوان هدف نهایی شارع فراهم آورد معتبر بوده و این نگاه لزوم توسعه دیدگاه‌های عقلانی اصولی را در حفظ مصالح تشریع استوار می‌سازد.

A Study of the Components in Principles of Jurisprudence Based on Imam Khomeini and Seyed Hassan Bojnourdi’s Approaches

Adequacy is a highly applied principle in methodology with many effects in positive laws. The principal question of this paper is this: Does full enforcement of a decree by an agent with all its conditions require adequacy and sufficiency of the decree of religious ruler? The findings of this analytical paper indicate that if in case of apparent religious decrees we make a mistake, there will come distress and constriction, which are both religiously rejected. In real decrees, however, adequacy shall be implemented in full. As in emergency cases, despite urgency and pertinent problems, the decrees shall be implemented immediately based on sufficient and adequate decree issued by the religious ruler. In case of death, there is a need for compensation. Any doubt in fulfilment of duty after the emergency, must be removed through resorting to the principle of quittance to issue adequacy. In case of apparent decrees, Imamiyah jurists prescribe lack of adequacy. The late scholar Bojnurdi has mostly resorted to a rational approach and Imam Khomeini – in addition to resorting to reason and narration – attaches importance to the decision of the legislator even to the degree of adequacy of religious duties. This indicates Imam Khomeini’s approach based on common sense in clarifying the fundamentals and principle of Islamic jurisprudence. The approaches – together by both thinkers suggest that any reason and narrationbased introduction that prescribe sufficiency of duties as the final intention of the legislator, is valid. This approach consolidates expansion of methodologically developed rational viewpoints in safeguarding expediency of the Sharia law.