حساب ذخیره ارزی و صندوق توسعه ملی در ایران‎؛ تفاوت‌ها، عملکرد و مبانی قانونی

حساب ذخیره ارزی در برنامه‌های سوم و چهارم با دو وظیفه «ثبات‌بخشی به بودجه در مواقع کاهش درآمدهای نفتی و جلوگیری از آسیب‌رساندن شوک‌های نفتی به تعادل اقتصاد کشور» و «پس‌انداز بخشی از درآمد حاصل از نفت برای نسل‌های آینده با تبدیل درآمدهای نفتی به سرمایه‌گذاری مولد»، به تصویب رسید و عملیاتی شد.واگذاری این دو نقش به طور همزمان به حساب ذخیره ارزی موجب شد که در عمل با هدف تسریع در اجرای طرح‌های عمرانی و رفع برخی مشکلات اعتباری بودجه سنواتی، 90 درصد منابع حساب ذخیره ارزی توسط دولت هزینه شود و تنها 10 درصد منابع صندوق به صورت تسهیلات به بخش غیردولتی پرداخت شود. با استفاده از تجربه ناموفق حساب ذخیره ارزی، ساختار صندوق توسعه ملی در برنامه پنجم توسعه به گونه‌ای طراحی شد که موجودیت حساب ذخیره ارزی فقط برای تعادل بخشی به بودجه عمومی کشور و حفظ ثبات آن تداوم یابد و به منظور تبدیل بخشی از درآمدهای حاصل از نفت، به منابع و سرمایه‌‌های زاینده اقتصادی صندوق توسعه ملی تاسیس شود. مبانی نظری استفاده از عایدات منابع طبیعی پایان‌پذیر بیان می‌کند که این منابع، ثروت بین نسلی تلقی می‌شوند و مصرف عایدات حاصل از استحصال این منابع باید بر اساس بهینه‌یابی بین دوره‌ای مطلوبیت اجتماعی تعیین شود. رعایت این قاعده ایجاب می‌کند که در طی زمان با توجه به رشد جمعیت کشور ثروت سرانه آحاد مردم ثابت بماند. بدین ترتیب در زمانی که عمر منابع به پایان می‌رسد، ثروتی معادل ارزش حال ثروت نفت و گاز به صورت دارایی‌های مالی خواهیم داشت. پایبندی به این قاعده ایجاب می‌کند که سهمی از عایدات نفت و گاز به حساب صندوق توسعه ملی واریز شود. موفقیت صندوق ملی توسعه و مدیریت بهینه درآمدهای نفت و گاز در ایران، در گرو اصلاح ساختار سازمانی دولت و رفتار مالی آن است.