نفی انتساب عجایب الدنیا به ابوالموید بلخی بر اساس شواهد تاریخی و متنی

پژوهشگران دربارهٔ کتاب عجایب الدنیا دو نظر دارند، عده‌ای آن را بازنویسی کتاب عجایب بر و بحر از ابوالموید بلخی می‌دانند و عده‌ای دیگر آن را کتابی مستقل می‌دانند که یکی از منابعش کتابی از ابوالموید بلخی بوده است. باتوجه‌به اطلاعاتی که در صدر و مقدمهٔ سه نسخهٔ بازمانده از متن آمده، سبک نوشتاری متن، اطلاعاتی که در تاریخ سیستان دربارهٔ ابوالموید آمده، و نیز آنچه نویسندهٔ عجایب الدنیا در میان حکایات از خودش گفته، و درنهایت حکایات مشابهی که در این کتاب و گرشاسپ‌نامه آمده است، نشان داده شده که این کتاب بازنویسی کتاب ابوالموید نیست، بلکه عجایب الدنیا کتابی مستقل است و فقط یکی از منابع مولف آن، ابن‌محدث تبریزی، کتابی از ابوالموید، به اقرب احتمال کتاب گرشاسپ، بوده است و همان‌طور که مولف از ابوالموید نقل کرده از دیگرانی چون نجیب همدانی هم با ساختاری یکسان مطالبی را نقل کرده است. می‌توان احتمال داد که چون در طول زمان خطبهٔ نسخه از بین رفته، توضیحاتی که مولف در ابتدای اولین حکایت باقی‌مانده از متن دربارهٔ ابومطیع بلخی داده بوده، به‌اشتباه خطبهٔ کتاب فرض شده و بعدا به دلیل نقل مطالبی از ابوالموید در عجایب الدنیا و نیز شهرت او، کتاب به ابوالموید بلخی منسوب شده است. ذکر نام «ابوالموید ابومطیع بلخی» در یکی از نسخ شاهدی بر این ماجراست. دلایلی که دیگر پژوهشگران در انتساب اثر به ابوالموید ذکر کرده‌اند، همگی ضعف‌هایی دارند و کافی نیستند.

Negating the Attribution of Ajaib al-Donya to Abu’l-Moʾayyad Balkhi According to Historical and Textual Evidence

There are two scholarly viewpoints regarding the book Ajaib alDonya: some consider it a rewritten version of the book Ajaib albar Va’lbahr by Abu’lMoʾayyad Balkhi, and others consider it an independent book, merely one of its sources being a book by Abu’lMoʾayyad Balkhi. According to the information presented at the beginning and introduction of the three surviving manuscripts, the style of writing of the text, and the information given in Tarikhe Sistan about Abu’lMoʾayyad, besides what the author of Ajaib alDonya implies about himself throughout the anecdotes, and finally, regarding the resemblance between the anecdotes in this book and those of Garšāspnama, this study shows that Ajaib alDonya is not a rewritten version of the book of Abu’lMoʾayyad; it is rather an independent book and merely one of the sources used by its author, Ibn Muhadith Tabrizi, was a book by Abu’lMoʾayyad, most possibly Garšāspnama, and that Ibn Muhadith, while quoting from Abu’lMoʾayyad, has also quoted from others, including Najib Hamedani, with a similar structure. Since the text of the introduction has been lost over time, it seems probable that the author's explanations about Abu’lMoʾayyad Abu Motiʿ alBalkhi at the beginning of the first surviving anecdote were mistaken to be the introduction of the book and later, according to some quotations from Abu’lMoʾayyad in Ajaib alDonya, and due to Abu’lMoʾayyad’s fame, the book was attributed to him. The reference to the name “Abu’lMoʾayyad Abu Motiʿ alBalkhi” in one of the manuscripts is the proof of this dispute. All of the other arguments offered by different scholars in attributing this work to Abu’lMoʾayyad bear various weak points and shortcomings.