بررسی منظومۀ «انتقام‌نامه» از طغان‌شاه بن نظام قمی شاهرودی

«ضریرنامه» یا «انتقامیه» یکی از منظومه‌های ارزشمند و کمتر شناخته‌شده‌ی ادب فارسی است که توسط طغان‌شاه بن نظام قمی شاهرودی در سده‌ی نهم هجری و در قالب وزنی متقارب، در قریب 600/1 بیت سروده شده است. این منظومه با روایت حرکت کاروان اسیران کربلا به سوی شام آغاز می‌شود و به قیام ضریر خزاعی، محمد حنفیه و یاران آنها از جمله ابراهیم اشتر، عمر بن علی، فضل بن جعفر طیّار، طغان و دیگران علیه عاملان انتقال امام سجاد† و اسیران کربلا می‌پردازد. در ادامه، نبردهای این پهلوانان با شخصیت‌هایی همچون یعقوب، عمر سعد، ابن‌زیاد و یزید به تصویر کشیده می‌شود. با وجود قدمت تاریخی، «ضریرنامه» در میان آثار حماسی دینی ادب فارسی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که چه اطلاعات تازه‌ای از متن و فرامتن این اثر درباره‌ی حماسه‌ی شیعی قابل استخراج است؟ این تحقیق با روش «تحلیل محتوایی» نشان داده است که «ضریرنامه» گرچه در زمره‌ی آثار مهم حماسی دینی قرار دارد، از نخستین جلوه‌های مقاومت دینی در ادبیات فارسی محسوب می‌شود و گواه آن است که پیش از نگارش «روضة ‌الشهدا»، مضامین عاشورایی در شعر فارسی سابقه داشته‌اند. معرفی و تحلیل این منظومه می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های گسترده‌تری درباره‌ی روایت انتقام ضریر خزاعی و محمد حنفیه از قاتلان امام حسین† و یاران وفادارش باشد و افق‌های تازه‌ای را در مطالعات حماسه‌ی شیعی بگشاید.

a review of the poetic work “intiqām-nāmeh” by taghan shah ibn nizam qomi shahroudi

ḍarīr-nāmeh or intiqāmieh is one of the valuable yet lesser-known poetic works of persian literature, composed by taghan shah ibn nizam qomi shahroudi in the 9th century ah. written in a converging (mutaqārib) meter, it consists of approximately 1,600 couplets. this poem begins with the narrative of the caravan of the captives of karbala heading towards sham and addresses the uprising of ḍarīr khuzāī, muhammad ḥanafiyyah, and their companions-including ibrahim ashtar, omar ibn ali, faḍl ibn ja’far ṭayyar, taghān, and others—against the perpetrators responsible for the transfer of imam sajjad (peace be upon him) and the captives of karbala. furthermore, the battles of these heroes against figures such as ya’qub, omar sa’ad, ibn ziyad, and yazid are vividly portrayed. despite its historical significance, ḍarīr-nāmeh has received little attention among the epic religious works of persian literature. the main question of this research is: “what new information can be extracted from the text and meta-text of this work regarding the shiite epic? this research employs a content analysis method to demonstrate that although the ḍarīr-nāmeh is classified among significant epic religious works, it represents one of the earliest manifestations of religious epic in persian literature. it serves as evidence that ashura-related themes existed in persian poetry prior to the writing of rawḍat al-shuhadā. introducing and analyzing this poetic work can pave the way for broader research on the narrative of the revenge of darir khuzai and muhammad hanifiyyah against the murderers of imam hussein (peace be upon him) and his loyal companions, opening new horizons in the study of the shiite epic literature.