میراث دوگانه قرن شیعه: همگرایی و واگرایی مذاهب اسلامی در عصر آل‌بویه

دوران تسلط خاندان آل ‌بویه بر دارالخلافه بغداد (334-447ق)، که به «قرن شیعه» معروف است، اغلب به عنوان دوره‌ای از احیای فرهنگی و علمی در جهان اسلام شناخته می‌شود. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی- تحلیلی، به بررسی تاثیرات و میراث این دوره بر روابط میان پیروان مذاهب اسلامی ‌پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در نیمه اول قرن شیعه، امیران بویهی با تکیه بر اقتدار نظامی و به کارگیری سیاست‌های غیر مذهبی، موفق به ایجاد تعادلی میان سران سیاسی، نظامی و مذهبی داخل و خارج از قلمرو خود شدند. این تعادل قدرت، زمینه‌ساز ترویج رواداری مذهبی و همگرایی بیشتر میان مذاهب گردید و به تبع آن، رشد و توسعه علمی و فکری را به همراه داشت. در این فضای نسبتاً باز، علمای امامیه توانستند با بهره‌گیری از فرصت‌های به‌وجود‌آمده و به‌کارگیری رویکردی تقریبی، زمینه‌های رشد هویتی، فقهی و کلامی مکتب تشیع را در جهت همپایگی با مذاهب اهل سنت فراهم آورند. اما در نیمه دوم این قرن، با تغییر در مناسبات قدرت و افزایش تنش‌ها، شرایط دگرگون شد. جامعه اهل سنت بغداد با هدایت خلیفه عباسی، به تقویت سنت‌گرایی و احیای مکتب تسنن پرداخت و مشروعیت نظریه‌های غیر سنی خلافت و راست‌دینی شیعیان و معتزله را به چالش کشید. بدین روی، برای قرن شیعه می‌توان میراثی دوگانه و ترکیبی از همگرایی و واگرایی میان مذاهب اسلامی تصور کرد؛ دوره‌ای که همزمان بستر همکاری و رشد مشترک و نیز زمینه تقابل و تفرقه را فراهم ساخت.

the dual legacy of the shiite century: rapprochement and estrangement of islamic denominations in the buyid era

the period of buyid dynasty’s dominance over baghdad (334-447 ah), commonly referred to as the &shiite century,& is often recognized as an era of cultural and scientific renaissance in the islamic world. this study, utilizing a historical-analytical approach, examines the impacts and legacy of this era on the relationships among followers of different islamic sects. the findings indicate that in the first half of the shiite century, the buyid rulers, by leveraging military power and adopting non-sectarian policies, successfully established a balance of power among political, military, and religious leaders both within and beyond their realm. this balance facilitated religious tolerance and greater inter-sectarian harmony, which, in turn, fostered scientific and intellectual growth. in this relatively open and tolerant environment, imami scholars seized the opportunities presented and adopted an inclusive approach, promoting the identity, jurisprudence, and theology of shia islam to align with sunni sects. however, in the second half of the century, shifts in power dynamics and rising tensions altered the conditions. the sunni community in baghdad, under the leadership of the abbasid caliph, reinforced traditionalism and revitalized sunni orthodoxy, challenging the legitimacy of non-sunni theories of caliphate and shia and mu’tazilite doctrines. thus, the &shiite century& can be seen as having a dual and composite legacy of convergence and divergence among islamic denominations ; an era that simultaneously provided a foundation for cooperation and joint growth as well as a stage for conflict and division.