مقایسه تطبیقی ساخت و مکانیابی مساجد دوران اولیه اسلامی و مساجد شیعی بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی

مساجد اولیه دوران اسلامی به تقلید از الگوی مسجد مدینه و بهره‌گیری از آموزه‌های قرآنی ساخته می‌شد. این شیوه با گذشت زمان تغییر کرد و به تدریج، توجه به آموزه‌های قرآنی در ساخت و مکان‌یابی مساجد کم‌رنگ گردید. این مقاله با استفاده از روش تحقیق «توصیقی تحلیلی» و با انتخاب نمونه موردی از مساجد اولیه دوران اسلامی در ایران و مساجد شیعی، با هدف بررسی تطبیقی دو دوره متفاوت ساخت مسجد در ایران و نیز سیر تحول ساخت آنها بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی تنظیم شده است. برای تحلیل موضوع، هشت اصل ساخت مسجد از آیات قرآن و روایات اسلامی استخراج گردیده و سپس میزان و نحوه تاثیرگذاری اصول مستخرج بر مساجد دوران اسلامی و مساجد شیعی سنجیده شد. بر اساس نتایج پژوهش، اصول قرآنی ساخت مسجد در هشت اصل طبقه‌بندی گردید که همه اصول در نمونه‌های مساجد اولیه اسلامی رعایت شده بود، در صورتی که در مساجد شیعی چهار اصل رعایت شده که شامل پایدار بودن و داشتن استحکام حتی در این زمینه هم استفاده از مصالح بی‌کیفیت‌تر و نیز بهره‌گیری از فنون سریع ساخت، میزان استحکام مساجد نسبت به دوره‌های قبل و به خصوص دوران اولیه اسلامی کمتر شده است قرار گرفتن در اماکن اجتماعی، امکان پیاده روی به مساجد و ایجاد مسجد محلی، و توجه به روشنایی مسجد بوده است.

The Comparative Study of Locating and Building Mosques In the Early Islamic Periods and the Shi‘i Mosques On the Basis of the Quranic Verses and Islamic Traditions

The early Islamic mosques were built on the model of Medina mosque and using the Quranic teachings. This method changed through time and gradually the Quranic teachings paled in locating and building mosques. This article uses a descriptiveanalytical research method and chooses cases from the early Islamic period in Iran and other Shiite mosques to investigate two different periods in building mosques in Iran comparatively as well as the history of development in building them on the basis of the Quranic verses and Islamic traditions. To analyze the issue, eight principles in building mosques were extracted from the Quranic verses and traditions, and then the extent and the mode of their affecting building mosques in the Islamic period and the Shiite mosques were assessed. According to the results of the study, the Quranic principles in building mosques were classified into eight principles all of which were observed in building the early instances of mosques. In Shiite mosques, however, only four of the principles were observed, including the following ones: stability and strength (both using poor quality building materials and techniques of quick building made later mosque less strong); locating in social places; possibility of going to mosques on foot; building local mosques; and paying heed to light in the mosques.