ترکیب و خاستگاه غبارهای با منشا خارجی در استان خوزستان

سابقه و هدف: استان خوزستان به خاطر خشک‌سالی‌های اخیر تحت‌تاثیر پدیده نوظهور گردوغبار قرار گرفته است. پدیده گرد‌و‌غبار که در مواردی غلظت قابل‌ملاحظه‌ای دارد، گاهی دید افقی را به 20 متر تقلیل می‌دهد و مشکلات متعددی را ایجاد می‌کند که از آن جمله می‌توان به تهدید سلامتی انسان، جذب یا پراکنش تابش خورشید و تاثیر بر دمای هوا منطقه، اثر منفی بر فعالیت‌های کشاورزی، کاهش دید و مشکلات حمل و نقل جاده‌ای و ده‌ها عوارض نامطلوب بهداشتی، زیست‌محیطی و اقتصادی دیگر اشاره کرد. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، بررسی کانی‌شناسی و ژئوشیمی گرد‌و‌غبارها برای تعیین منشاء احتمالی، خصوصیات زمین‌‌­زیست‌محیطی عناصر موجود در ذرات گرد‌و‌غبار و نقش آنها در آلودگی محیط زیست ضروری است.مواد و روش‌ها: برای نمونه‌برداری از ذرات گرد‌و‌غبار موجود در هوا، یک میز شیشه‌ای، دارای لبه‌ای به ارتفاع 5 سانتی‌متر و به مساحت 5/1 مترمربع طراحی شد. پژوهش از فروردین 1390 به مدت دو سال در استان خوزستان (آبادان، اهواز و بستان) انجام شد. با بررسی پژوهش‌های انجام‌شده قبلی و استخراج کانون‌های معرفی‌شده، 5 منطقه منشا برای غبارهای واردشده به کشور شناسایی شد. 30 نمونه غبار برای آنالیز عنصری و کانی‌شناسی نمونه‌برداری و آنالیز شد. آنالیز کانی‌شناسی رسوبات با استفاده از نمونه‌های پودرشده توسط دستگاه siemens xrd diffraktometer d5000 انجام گرفت. برای آنالیز عنصری نیز از دستگاه icp-oes مدل jy70 plusو icp optical emission spectrometer مدل varian 735-es استفاده شد. آنالیزها در آزمایشگاه‌های سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور صورت گرفت.نتایج و بحث: با توجه به بررسی پژوهش‌های قبلی طی دو سال (1390 و 1391) که با هدف منشایابی انجام شده بود پنج محدوده منشا مشخص شد که غالب غبارهایی که خوزستان را طی سال‌های 1390 و 1391 تحت ‌تاثیر قرار داده‌اند از محدوده‌های مشخص‌شده پخش شده‌اند. منطقه 1: شمال غرب عراق و شرق سوریه، دو طرف رود فرات، با حداقل 9 مورد ایجاد غبار در طول دو سال، منطقه 2: تالاب‌ها و زمین‌های خشک‌شده جنوب عراق (بین‌النهرین) با حداقل 5 مورد ایجاد غبار در منطقه خوزستان، منطقه 3: زمین‌های اطراف و شمال دریاچه تارتار در عراق با 4 مورد ایجاد غبار، منطقه 4: زمین‌های غرب عراق (استان الانبار) و شرق سوریه (استان هاموس) با 3 مورد وقوع غبار در طول دو سال، منطقه 5: مناطق مرزی شمال عربستان و شرق اردن با 2 مورد ایجاد غبار در طول بازه زمانی مورد بررسی این محدوده‌ها را تشکیل می‌دهند. کانی‌شناسی غبارها در منطقه مقصد، حاکی از وجود کلسیت، کوارتز، کانی‌های رسی و مقدار ناچیزی دولومیت، ژیپس و فلدسپار برای کانون‌های مناطق 1، 3، 4 و هالیت، دولومیت، کلسیت، کوارتز و ژیپس برای کانون‌های جنوب عراق (منطقه 2) است که محیط رسوبی مرتبط با فرسایش و تبخیر (دریاچه‌ها و تالاب‌های خشک‌شده و رسوبات دریاچه‌های قدیمی) را به عنوان منشا زمین‌شناسی این ذرات، تداعی می‌کند. غالب فلزات سنگین، عناصر سمی و رادیو‌اکتیو موجود در غبارها دارای غنی‌شدگی بالا هستند. این غنی‌شدگی تحت‌تاثیر مواد هیدروکربنی و فرایند‌های بالادستی صنعت نفت، جنگ‌های مکرر و استفاده از سلاح‌های شیمیایی و میکروبی دارای عناصر رادیواکتیو، تجمع در ذرات رس به واسطه توانایی جذب بالای برخی فلزات سنگین، خشک‌شدگی تالاب‌ها و زمین‌های منطقه منشا و ایجاد شرایط تبخیری است که غالبا به‌صورت انسان‌زاد بوده‌اند.نتیجه‌گیری: خاستگاه غبارهای وارده به خوزستان غالبا از دریاچه‌ها و تالاب‌های خشک‌شده و رسوبات دریاچه‌های قدیمی هستند و غنی‌شدگی‌های بالا و ایجاد میزان غیر‌معمول در عناصر در گرد‌و‌غبارها به‌دلیل توانایی جذب بالای عناصر توسط ذرات رسی، ناشی از مواد هیدروکربنی، آثار جنگ تحمیلی و خشک شدن تالاب‌ها است که غالبا انسان‌زاد است.