عوامل تعیین‌کننده دسترسی خدمات اکوسیستم‌های تالابی-کاربست چارچوب ipbes و تئوری دسترسی (مورد: تالاب بین‌المللی زریبار در شهرستان مریوان)

سابقه و هدف: درک دسترسی به اکوسیستم های طبیعی و اولویت های احتمالی برای بهره مندی از مزایای طبیعت، عوامل کلیدی در شناسایی راه های کاهش نابرابری در دسترسی و نیز آگاهی بخشی برای برنامه ریزی و مدیریت مناطق حفاظت شده در آینده خواهد بود. درجه ای که یک فرد می تواند به خدمات اکوسیستم دسترسی داشته باشد به طیف پیچیده ای از مکانیسم ها از جمله روابط اجتماعی، نهادها، قابلیت ها، حقوق مالکیت و سرمایه های مختلف بستگی دارد. چارچوب‌های مختلفی برای مفهوم‌سازی این پیوندها و تشریح روابط بین خدمات اکوسیستم و رفاه انسان ایجاد شده‌اند که علوم اجتماعی و طبیعی و معیارهای عینی و ذهنی را در بر می‌گیرد یکی از چارچوب های مرتبط و قابل توجه و اهمیت در این زمینه پلتفرم بین دولتی تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی (ipbes) است در این مطالعه با ترکیب عوامل ribot and peluso (2003) در تئوری دسترسی با بخشی از چارچوب ipbes این امکان و بستر برای بررسی و مطالعه علمی فراهم می گردد که چه عواملی در تعیین سطح دسترسی مردم به خدمات اکوسیستم تالاب زریبار موثر هستند.مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی، از نظر پارادایم کیفی و دارای رویکرد استقرایی است، به منظور تجزیه و تحلیل داده های حاصل از مصاحبه های نیمه ساختارمند از روش تحلیل محتوا در قالب نرم افزار atlas.ti7 استفاده شد. منطقه مورد مطالعه، جوامع روستایی حاشیه تالاب زریبار در شهرستان مریوان به تعداد 10 روستا با جمعیت 2853 خانوار بودند که در تعامل نزدیک و وابسته به خدمات تالاب هستند. برای انتخاب افراد یا نمونه های مورد بررسی از روش کیفی بهره گرفته شد. نمونه گیری به صورت غیراحتمالی هدفمند و به شیوه گلوله برفی انجام گرفت. انتخاب نمونه ها تا حصول کفایت و رسیدن به اشباع نظری داده ها تداوم یافت که درنهایت پژوهشگر با انجام 22 مصاحبه به اشباع نظری رسید. در این پژوهش برای ارزیابی اعتبارسنجی پژوهش از چهار معیار گوبا و لینکلن شامل قابلیت اعتبار، انتقال پذیری، قابلیت اطمینان و تاییدپذیری استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها حول چارچوب ipbes و تئوری دسترسی دسته بندی شد.نتایج و بحث: نتایج این مطالعه منجر به شناسایی پنج مقوله و مضمون اصلی شد که دسترسی ساکنان حاشیه تالاب زریبار را تحت تاثیر قرار می دهند این عوامل عبارتند از نهادی-مدیریتی، ساختاری-ارتباطی، زیرساختی-فناورانه، اقتصادی-سرمایه ای و محیطی-زمینه ای. مقوله های فرعی این عوامل نیز شامل عضویت و مشارکت نهادی ، قوانین و مقررات تالاب ، مدیریت یکپارچه اکوسیستمی ، حقوق و مالکیت ها ، نفوذ و قدرت اجتماعی ، مجوزها ، روابط و شبکه های اجتماعی ، توافقات بین المللی ، تغییرات اقلیم ، وضعیت زمین ، موقعیت جغرافیایی ، زیرساخت و بازار ، ابزار و تجهیزات ، نیروی کار ، سرمایه مالی ، دانش بومی و تخصصی و تسهیلات دولتی است.نتیجه‌گیری: دسترسی به خدمات اکوسیستم در جوامع حاشیه تالابی از جمله زریبار، پیچیده، درحال تغییر، با درهم تنیدگی روابط و متاثر از عوامل اقتصادی، نهادی، محیطی و غیره است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که مقررات و ترتیبات سازمانی مختلف در رابطه با دسترسی جوامع، به جای تقویت تعامل و رابطه مناسب، تا حدی موجب انواع مختلفی از روابط مبادله و حقوق نابرابر در حوزه این اکوسیستم شده است. بیشتر خدمات اکوسیستمی هم از طریق فرآیندهای اکوسیستمی و هم از طریق اقدامات اجتماعی تولید می‌شوند، و بنابراین ارزیابی آن ها را نمی‌توان از بافت اجتماعی که در آن تعبیه شده است جدا کرد. در نتیجه، توصیه می گردد که تحقیقات خدمات اکوسیستمی بیشتر با رویکردهای فرآیندگرا، زمینه‌ای خاص و یکپارچه، بر اساس شناخت پیچیدگی واقعیت‌های اجتماعی-اکولوژیکی صورت گیرد.

determinants of access to wetland ecosystem services-application of ipbes framework and access theory (case study: zaribar international wetland in marivan county)

introduction: understanding access to natural ecosystems and identifying potential priorities for harnessing the benefits of nature will be crucial factors in reducing inequality of access. additionally, this understanding will inform the future planning and management of protected areas. the degree to which an individual can access ecosystem services depends on a complex range of mechanisms including social relations, institutions, capabilities, property rights, and various capitals. various frameworks have been developed to conceptualize these linkages and describe the relationships between ecosystem services and human well-being, which include social and natural sciences and objective and subjective criteria, one of the significant and important frameworks in this field is the intergovernmental platform on biodiversity and ecosystem services (ipbes). in this study, the factors outlined by ribot and peluso (2003) in the access theory were integrated with components of the ipbes framework, providing a theoretical foundation for investigating the determinants of access to ecosystem services in the zaribar wetland.material and methods: the current research is applied, qualitative, and has an inductive approach. in order to analyze the data obtained from the semi-structured interviews, the content analysis method was used. the study area of the research is the villages around zaribar wetland in marivan city, there are 10 villages with a population of 2853 households, which are in close interaction and depend on the services of the wetland. non-probability purposeful snowball sampling was used to select the investigated individuals or samples. the selection of samples continued until the adequacy and the theoretical saturation of the data were reached, and finally the researcher reached the theoretical saturation by conducting 22 interviews. in this study, guba and lincoln’s four criteria—validity, transferability, reliability, and verifiability (guba lincoln, 1989) were employed to assess the validity of the research. data analysis was structured around the ’ipbes framework’ and the ’access theory’.results and discussion: the process of qualitative content analysis was used to analyze the factors affecting residents’ access to zaribar wetland ecosystem services in marivan city. first, 106 primary codes were extracted. by multiple revisions and integration of codes based on similarity during several stages, five main categories and 17 subcategories were extracted. the five main categories and themes identified in this analysis were institutional-management, structural-communication, infrastructural-technological, economic-capital and environmental-contextual.conclusion: access to ecosystem services in wetland communities, including those in zaribar, is complex and dynamic, influenced by interwoven relationships and affected by economic, environmental, and other factors. the results of this study show that different regulations and organizational arrangements regarding people’s access, instead of strengthening interaction and proper relationships, have caused different types of exchange relationships and unequal rights in the field of this ecosystem. most ecosystem services are produced through both ecosystem processes and social actions, and thus their assessment cannot be separated from the social context in which they are embedded. as a result, it is recommended that more ecosystem service research be done with process-oriented, context-specific and integrated approaches, based on the recognition of the complexity of social-ecological realities.