تحلیل و ارزیابی مورفولوژیک رودخانه مبتنی بر ویژگی‌های مورفولوژیک، سازه‌های مصنوعی و تنظیمات آبراهه (مطالعه موردی: رودخانه تالار- از بالادست تا شیرگاه)

سابقه و هد ف : تغییرات در سیستم های رودخانه ای امری جدایی ناپذیر و اثرگذار بر محیط زیست محسوب می شود. رودخانه ها از دیرباز نقش بسیار مهمی در ایجاد و حفظ زندگی بر روی زمین ایفا می کرد ه اند. به عبارتی دیگر، رودخانه ها برای حفظ زندگی و اکوسیستم ها حیاتی هستند و آب شیرین ضروری برای آبیاری، شرب و صنعت را فراهم می کنند. با این حال، مداخلات انسانی از جمله تغییر در الگوهای کاربری زمین، ساخت و ساز در نزدیکی رودخانه ها، بهره برداری از منابع آب، و مدیریت سیل و طوفان به طور قابل توجهی بر این سیستم های زیست محیطی حیاتی تاثیر گذاشته است.  آنها می‌توانند توزیع مکانی و سرعت فرآیندهای ژئومورفیکی مانند انتقال رسوب، فرسایش و رسوبگذاری را تغییر داده و در نتیجه، تغییرات قابل توجهی در مورفولوژی رودخانه‌ها ایجاد کنند. در این پژوهش، ارزیابی مورفولوژیکی از بالادست تا میانه رودخانه تالار به‌عنوان پایلوت با استفاده از شاخص کیفیت مورفولوژیکی (mqi) برای ارزیابی وضعیت مورفولوژیکی انجام شده است.مواد و روش ها: رودخانه تالار براساس رویکرد سلسله مراتبی و با توجه به وضعیت فیزیوگرافی به دو واحد چشم انداز، سه بخش و 23 بازه تقسیم بندی گردید. سپس طی بررسی های میدانی عملکرد ژئومورفولوژیکی فرآیندها و اشکال رودخانه ای، سازه های انسان ساخت و  تنظیمات آبراهه ها توسط mqi که شامل 28 پارامتر است، مورد ارزیابی قرار گرفتند.نتایج و بحث: نتایج بدست آمده از 28 پارامتر mqi در 23 بازه، نشان می‌دهد؛ حدود 15% بازه ها دارای وضعیت خوب، تقریباً 35% بازه ها داری وضعیتمتوسط و بیش از 50% دارای وضعیت ضعیف و خیلی ضعیف هستند. بر اساس ارزیابی انجام شده در طول رودخانه تالار بازه هایی که در محدوده شهری قرار دارند بعلت حجم زیاد کاربردی توسعه شهری و عبور جاده دارای کلاس کیفیت مورفولوژیک ضعیف و خیلی ضعیف هستند و بازه هایی که در محدوده جنگلی بکر و دست نخورده قرار دارند دارای کیفیت مورفولوژیک خوب ارزیابی گردیده اند همچنین نتایج ارزیابی حاکی از آن است که میانگین کلاس کیفی بازه های مورد بررسی در شرایط متوسط قرار دارند. نتیجه گیری: نتایج نشان می‌دهد که بیشتر مسیرهای رودخانه تالار نیازمند اقدامات فوری برای بازسازی و احیاء است. علاوه بر این، اگرچه روش mqi می تواند ابزار مناسب و موثری در تشخیص چالش های هیدرومورفولوژیکی باشد. با این حال، هنوز برای مدیریت یکپارچه و احیاء کافی نیست و باید با سایر شاخص‌های فشار انسانی مانند کیفیت آب، فشار هیدرولوژیکی و بیولوژیکی ادغام شود.

morphological analysis and assessment of a river based on morphological characteristics, artificial structures and channel adjustment (case study: talar river - upstream of the shirgah)

introduction: alterations in river systems are inevitable and affect theenvironment. rivers have played a very important role in creating and maintaining life on theearth since a long time ago. in other words, rivers are vital for sustaining life and ecosystems,providing essential freshwater for irrigation, drinking, and industry. however, humaninterventions including changes in land use patterns, construction near rivers, exploitation ofwater resources, and flood and storm management have significantly impacted on these crucialenvironmental systems. they can actually alter the spatial distribution and velocity ofgeomorphological processes such as sediment transport, erosion, and deposition, consequentlyleading to significant changes in river morphology. therefore, assessing their morphologicalquality is important for their management and restoration. in this study, morphologicalassessment from the upstream to the midstream of the talar river as a pilot has been conductedusing the morphological quality index (mqi) to evaluate the morphological status.material and methods: first, talar river was divided into two landscape units, three segmentsand 23 reaches based on the hierarchical approach and according to the physiographiccondition. then, geomorphological functionality, artificial structure and indicators of channeladjustment have been assessed by mqi which includes 28 parameters.results and discussion: the results obtained from 28 mqi parameters in 23 reaches showedthat about 15% of the reaches have a good condition; almost 35% have a moderatecondition, and more than 50% have poor and very poor conditions. based on the assessmentalong the talar river, the areas that are in the urban area due to the large amount of agriculture,urban development and road crossing have poor and very poor morphological quality class, andthe areas that are in the forest area are natural and have good morphological quality. also, theresults of the assessment indicate that the average quality class of the investigated reaches is inmoderate conditions.conclusion: the results show that most reaches of talar river requires urgent measures for itsrestoration. in addition, although the mqi method can be appropriate and effective tool indiagnosing hydromorphological challenges. however, it is not still enough for an integratedmanagement and restoration, and it should be integrated with other indices regarding humanpressures i.e. water quality, hydrological and biological pressures.