تغییر نهادی ساختار حکمروایی اجرای برنامه‌های فضایی با تاکید بر هزینه مبادله؛ مورد مطالعاتی طرح تفصیلی شهر اصفهان

سابقه و هدف: هزینه مبادله که برخاسته از اقتصاد نهادگرا است، با مفهوم کارایی مرتبط است. یکی از وظایف برنامه‌ریزان، افزایش کارایی فرایند برنامه‌ریزی است، به همین دلیل شناسایی عوامل موثر بر هزینه مبادله همچون هزینه‌های جست‌وجوی اطلاعات، مذاکره، ایجاد و اعمال ساز و کارهای نظارتی حائز اهمیت است. زیرا از این طریق است که برنامه‌ریزان می‌توانند با تکیه بر طراحی نهادی ساختارهای حکمرانی، هزینه مبادله را کاهش دهند. طرح تفصیلی در نظام برنامه‌ریزی ایران، برنامه‌ای است که بازیگران متعددی از جمله شهروندان و شهرداری در طول سال با آن درگیر هستند. هدف این مقاله کاهش هزینه‌های مبادله برای بازیگران مختلف درگیر در فرایند طرح تفصیلی است که از طریق شناسایی عوامل موثر بر ایجاد هزینه مبادله در فرایند طرح تفصیلی شهر اصفهان، تعیین عوامل کلیدی و تولید سناریو‌های امکان‌پذیر با سازگاری بالا برای ساختار حکمروایی طرح محقق خواهد شد.مواد و روش‌ها: این پژوهش از نوع مورد‌پژوهی قلمداد می‌شود. روش‌های گردآوری و تحلیل به کار رفته در این پژوهش کیفی و کمی و در مجموع ترکیبی است. عوامل موثر بر هزینه مبادله از تحلیل مضمون مصاحبه‌های صورت‌گرفته با بازیگران کلیدی در نرم‌افزار اطلس حاصل شد. در ادامه، پرسش‌نامه‌ ماتریس تاثیرات متقابل بر اساس نظرات خبرگان تکمیل و محتوای آن با استفاده از روش میک‌مک تحلیل شد، تا از میان این عوامل پنج عامل کلیدی موثر بر هزینه مبادله شناسایی شوند. برای عوامل کلیدی، وضعیت‌های مختلفی در نظرگرفته شد که بر اساس دیدگاه خبرگان در مورد تاثیر این وضعیت‌ها بر یکدیگر و با استفاده از نرم‌افزار سناریوویزارد، سناریوهای با سازگاری بالا برای ساختار حکمروایی طرح شناسایی شدند.نتایج و بحث: کل هزینه‌هایی که برای تدوین طرح تفصیلی انجام می‌شود هزینه مبادله است. این هزینه‌ها شامل مواردی همچون حقوق کارمندان بخش عمومی درگیر طرح، شرکت‌های مشاور مرتبط با طرح، هزینه‌های زمانی مشارکت‌کنندگان در فرایند تدوین طرح تفصیلی است. عوامل موثر بر ایجاد هزینه مبادله در فرایند طرح تفصیلی اصفهان در سه مقوله کلان محیط نهادی، کیفیت حکمروایی و سرمایه دسته‌بندی می‌شوند که زیرمجموعه آن‌ها 23 عامل قرار دارند. در این بین، 5 عامل قوانین و مقررات، دیوان‌سالاری، اعتماد میان بازیگران، سطح مشارکت و دسترسی به اطلاعات به عنوان عوامل کلیدی شناسایی شدند. با توجه به وضعیت‌های مختلفی که برای این عوامل در نظرگرفته شد، برای کمینه‌کردن هزینه مبادله ساختار حکمروایی طرح تفصیلی سه سناریو با سازگاری بالا شناسایی شدند که یکی از آن‌ها در راستای تمرکز زدایی و دو سناریوی دیگر به دنبال تمرکز گرایی در ساختار حکمروایی طرح تفصیلی است.نتیجه‌گیری: مقایسه عوامل موثر بر هزینه مبادله‌ی حاصل از تحلیل مضمون با آنچه از مبانی نظری به دست آمده نشان می‌دهد گرچه در دسته‌بندی و بیان عوامل تفاوت‌هایی وجود دارد اما ماهیت عوامل یکسان است. عوامل کلیدی موثر بر هزینه مبادله که با نظر خبرگی از میان این عوامل انتخاب شدند، بیشتر معطوف به مراحل اجرا و نظارت بر اجرا و بازنگری طرح تفصیلی هستند. فرایند سناریو نویسی برای ساختار حکمروایی طرح تفصیلی در راستای کاهش هزینه مبادله در این پژوهش، در قیاس با پژوهش‌های مشابه که صرفا به تحلیل هزینه مبادله پرداخته بودند، و انجام طراحی نهادی به شیوه‌ای نظام‌مند و قابل فهم، شکاف موجود دانش در این زمینه را تکمیل نمود. در هر سه سناریوی تولید‌شده، وضعیت یا حالات هر پنج توصیف‌گر یک سناریو، هم‌جهت یا هم‌راستا هستند به شکلی که برآیند آنها یک سناریوی کاملا تمرکز گرا یا کاملا تمرکز زدا را شکل می‌دهد. شرایط رخ‌داده بیانگر این است که حکمروایی کاربری زمین شهری با استفاده از الگوهایی میسر است که اجزاء آن با هم سازگار باشند و از یک منطق واحد تبعیت کنند. این الگوها یکی از دو حالت تمرکز گرا و تمرکز زدا هستند که در دوران معاصر و شهرهای مختلف سابقه تاریخی دارد.

the institutional change in governance structure of spatial plans highlighting the transaction cost: a case study of detailed plan of isfahan city

introduction: the transaction cost (tc) is rooted in institutional economics, and is related to the concept of efficiency. one of the tasks of planners is to promote the efficiency of the planning process. thus, identification of effective factors for producing tc including searching for information, negotiation, creating and application of monitoring mechanisms is important. because through this, planners can rely on the institutional design of governance structures to reduce tc. in this regard, since 1990, efforts have begun in urban planning in the world. many key actors including citizens are engaged with detailed plans in iran’s planning system. the aim of the present paper is to reduce the tc of isfahan’s detailed plan for different actors by introducing the effective factors for creating tc in the plan, determining the key factors among them, and developing possible scenarios with high consistency for the governance structure of the plan in order to pave the way for redesigning this process.material and methods: in this study, data collection and data analysis methods were qualitative and quantitative, thus it is a mixed-method research. effective factors on tc were determined through thematic analysis of interviews conducted with key actors of detailed plan by using atlas ti. the questionnaire of cross-impact matrix was filled by experts and their data were analyzed using structural analysis and the micmac method in order to determine five key factors/descriptors among all. for each key factor, various variants were considered. based on the experts’ opinions about the impact of these variants on each other as the input of scenariowizard, possible scenarios with high consistency were developed for the governance structure of the detailed plan.results and discussion: as preparing detailed plan encompasses both searching and information costs and also bargaining and decision costs to reach an acceptable agreement with other parties about land development rights, the whole costs of preparing a detailed plan are tc. the costs of monitoring the plan such as costs related to article 100 of municipality law, are also tc. affecting factors in creating tc in the process of isfahan detailed plan is categorized into three broad themes of the institutional environment, quality of governance, and capital. these three categories include 23 effective factors among which five factors of rules and regulations, bureaucracy, trust between actors, level of participation and access to information are recognized as key factors/descriptors. considering different variants devoted to these factors, three scenarios with high consistency were developed for governance structure of detailed plan. one of these scenarios is toward less concentration and the others is seeking more concentration in planning system.conclusion: comparing the effective factors of tc resulted from this research with that of theoretical background showed that although there are differences in categorizing and naming the factors, their nature is the same. the key effective factors were identified through the expert