تحلیل جامع آسیب پذیری محیط زیست دشت یزد-اردکان با دیدگاه سیستمی؛ چالش‌ها و راهکارها

سابقه و هدف: دشت یزد اردکان متشکل از سامانه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی است که با دارا بودن تولیدات کشاورزی، پیشینه فرهنگی، صنایع متعدد فولاد، کاشی، شیشه، نساجی، کوره پخت آهک، آسفالت، آجر و صنایع تولید شن و ماسه، معادن فلزی و غیرفلزی، وجود کویرهای بکر وسیع و منطقه ها و زیستگاه های طبیعی از اهمیت و جایگاه مهمی برخوردار است. حضور صنایع مختلف در کنار وجود مشکل کم آبی و خشکسالی های پی در پی با رشد جمعیت و نبود برنامه ریزی همه جانبه نگر در دشت، سبب شده آلودگی های محیط زیست در تمام ابعاد، شدت مضاعفی پیدا کند. از اینرو بررسی همه جانبه عامل های موثر بر ارزش ها و خدمات اکوسیستمی برای برنامه ریزی توسعه و مدیریت پایدار منابع مختلف دشت امری ضروری است .مواد و روش ها: در پژوهش حاضر، چارچوب نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ ( dpsir ) به عنوان رویکردی سیستمی و ابزاری برای تدوین راهبردهای اجرایی و مدیریتی استفاده شد. بکارگیری این روش با تعیین پاسخ به نیروی محرکه و ساختاردهی به اطلاعات، تعیین ارتباطات مهم و ایجاد درک همه جانبه از مشکل ها در نهایت منجر به تهیه راهکارهای عملی برای توسعه پایدار می شود. به منظور ارزیابی روابط علی و معلولی چالش های محیط زیست دشت یزد اردکان در بخش های مختلف، و برای بررسی ارزیابی آسیب پذیری و ارائه راهبردها با استفاده از این رویکرد سیستمی، اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات دقیق کتابخانه ای، استفاده از اسناد و مدارک، مشاهده، مصاحبه با نخبگان، برداشت های میدانی و پردازش تصویرهای ماهواره ای گردآوری شد. با تجزیه و تحلیل این اطلاعات، با بررسی اثر فشارها، تغییرات ایجاد شده در وضعیت محیط، پیامدها و تاثیرات بوجودآمده در سامانه های آب، خاک، هوا و جامعه انسانی تجزیه و تحلیل و راهکارها پیشنهاد شد.نتایج و بحث: با بررسی روابط علی و پاسخ ها، زنجیره ای از ارتباطات علی و معلولی که با نیروی محرکه آغاز و به اعمال فشار بر محیط منجر می شد، شناسایی گردید. نتایج نشان داد، تهدیدهای دشت در پنج گروه تولید آلودگی، تغییر کاربری، مشکل های سیاسی اجتماعی و تغییرات اقلیمی و خشکسالی قرار گرفته اند. براساس ارزیابی آسیب پذیری ارزش های محیط زیست، مهمترین ارزش های منطقه که در معرض خطر شدید قرار دارند شامل صنایع، کشاورزی، هوای پاک، منابع آب زیرزمینی و سلامت جسمی و روحی مردم می باشند . آلاینده های شهری، صنعتی و کشاورزی، فرسایش خاک، افزایش صنایع و معادن، توسعه نامتوازن کشاورزی، سیاستگذاری های نامناسب و تغییرات اقلیمی از جمله تهدیدهایی دارای تاثیر شدید روی هوای پاک هستند. نکته دیگر قابل توجه، اینکه ، صنعت معدن و کشاورزی به عنوان عامل بسیاری از مشکل های محیط زیستی منطقه، خود نیز از جانب اثرات بازخوردی در معرض آسیب قرار گرفته اند. در واقع کشاورزی منطقه با مصرف سم ها سبب آلودگی های منابع آب زیرزمینی، ایجاد خطر و بلااستفاده شدن آب برای مصرف شرب، کشاورزی و صنعت شده و هزینه ها را افزایش خواهد داد. این موضوع اهمیت توسعه پایدار را به جای توسعه بیشتر هویدا می سازد. بنابراین با توجه به اولویت حاصل شده، در تدوین برنامه و راهبردها احیاء قنوات و ترویج فرهنگ استفاده از این سیستم تامین آب به جای حفر چاه، تدوین الگوی کشت، حذف محصول ها پر آبخواه و اصلاح صنایع ازمهمترین ابعادی است که باید به آن پرداخته شود .نتیجه گیری: با توجه به پیچیدگی و تعدد عامل ها در بروز مشکل ها در نواحی مانند دشت یزد اردکان ، بکارگیری رو ش های سنتی و معمول مبتنی بر دیدگاه غیر سیستمی در بررسی دلیل ها و ارائه راهکار در سالیان گذشته موثر نبوده است . جهت نیل به توسعه پایدار و برای اجتناب از حل مقطعی مشکل ها، بکارگیری رویکرد کل نگر و ابزارهایی مانند dpsir برای چاره جویی ریشه ای و ارائه راهبردهای مناسب سیاستی توصیه می شود.

A system approach toward comprehensive analysis of the vulnerability of Yazd-Ardakan plain environment; challenges and solutions

Introduction: YazdArdakan plain consists of political, economic, social, and ecological systems. It has valuable agricultural products, cultural background, various industries of steel, tile, glass, textile, lime kiln, asphalt, brick, and sand production industries as well as metal and nonmetal mines. On the other hand, the existence of vast intact deserts and natural areas and habitats make this plane an important place in Iran. Variety of industries alongside water scarcity, drought, population growth, and lack of integrated planning has caused environmental pollution. Therefore, it is essential to comprehensively study the factors affecting different ecosystems services in this plain.Material and methods: The DPSIR framework with a systems approach was used as a useful tool for formulating executive and managerial strategies. Applying DPSIR could finally result in identifying practical solutions for sustainable development by determining the response to the driving forces and structuring the information, determining the important connections, and comprehensive understanding of the problems. In the present study, the DPSIR system approach was used to evaluate the causal relationships of the environmental challenges of the YazdArdakan plain in different sectors. To this end, information collection was done based on a detailed study of official documents, literature review, interview with experts, field surveys, and analysis of satellite imageries. This framework was also used to evaluate the vulnerability and to suggest the planning strategies. From this, a chain of causal connections of driving forces and the consecutive pressures on the environment were identified. Considering pressure and changes happened to the environment and upon the information analysis, short and longterm appropriate strategies to sustainable use of ecological, hydrological, economic, and social services of the plain were suggested to the policymaker.Results and discussion: By examining causal relationships and responses, a chain of causal processes was identified that began with the driving force and led to the pressure on the environment. The results showed that the threats of the plain were divided into five groups of pollution resources, landuse change, sociopolitical problems and climate change, and drought. Based on the assessment of the environmental values vulnerability, industry, agriculture, clean air, groundwater resources and the physical and mental health of the people were the most important values in the region that were at high risk. Urban, industrial, and agricultural pollutants, soil erosion, increasing industries and mines, agricultural development, inappropriate policies, and climate change were threats that had a severe impact on clean air. Another noteworthy point is that industry mining and agriculture, as the cause of many environmental problems in the region, have themselves been damaged by the effects of their feedbacks. In fact, in the study area, groundwater pollution caused by agricultural pesticides is dangerous and makes water unusable for drinking, agriculture, and industry. This highlights the importance of sustainable development rather than development. Therefore, according to the achieved priority in formulating plans and strategies, reviving qanats and promoting the culture of using this water supply system instead of digging wells, developing cultivation patterns, eliminating waterintensive products, and reforming industries are among the most important aspects that should be addressed.Conclusion: Examining the reasons and providing solutions for environmental crises in areas such as YazdArdakan plain has not been effective as they only applied traditional and common methods based on nonsystemic perspectives. To achieve sustainable development and face the complexity and multiplicity of factors in the occurrence of those problems, it is recommended to use a holistic approach and tools such as DPSIR. It will lead to better finding the roots of the problems and offering appropriate policy strategies.