انتخاب گونه های گیاهی مناسب برای فضای سبز شهرهای نیمه خشک با تاکید بر تغییر اقلیم (مورد مطالعه: شهر تهران)

سابقه و هدف: فضای سبز شهری دارای کارکردهای متعدد و حیاتی است. بهبود و تغییر سلامت جسمی و روانی موجودات زنده، بویژه انسان‌ها، زیباسازی محیط زیست، کاهش اثرهای مخرب تغییرات اقلیمی نظیر مهار تندبادها و سیلاب‌ها و همچنین کنترل و کاهش آلاینده‏ های خطرناک نظیر آنچه امروزه تهران و بیشتر کلان شهرهای کشور با تهدید آن روبرو هستند، تنها بخش ملموسی از اثرهای فضاهای سبز، بویژه جنگل‌های شهری و درختان موجود در شهر هستند. به دلیل اقلیم نیمه خشک تهران، چالش های زیادی برای انتخاب گیاهان مناسب برای ایجاد فضای سبز وجود دارد. اگر همه معیار های انتخاب گیاهان برای فضای سبز شهری در نظر گرفته نشود، خسارت های محیط زیستی و ضررهای مالی زیادی ممکن است ایجاد شود. تعیین عامل های ارزیابی گونه های گیاهی در فضای سبز شهری از استاندارد خاصی برخوردار نبوده و در بیشتر منابع تنها به برخی از آن ها اشاره شده است. هدف از انجام این پژوهش ایجاد فضای سبز پایدار برای منطقه مورد مطالعه بود. مواد روش ها: پس از بررسی منابع علمی، عامل هایی که از نظر کاربردی در انتخاب گیاه نقش دارند، تعیین شد. به طور کلی این عامل ها در شش مقوله سازگاری منطقه ای، سازگاری محیط زیست شهری، زیبایی شناختی، نگهداری، خصوصیات رشدیو مزایای ویژه طبقه بندی و محتوای هر مقوله تعیین شد. برای تعیین ضرایب از روش تحلیل سلسله مراتبی (ahp) استفاده شد. این روش یکی از روش های پرکاربرد برای رتبه بندی و تعیین اهمیت عوامل است که با استفاده از مقایسات زوجی گزینه ها به اولویت بندی هر یک از معیارها می پردازد. برای تعیین مقدار ضرایب،  جدول هایی در قالب پرسش نامه طرح و به 8 نفر از کارشناسان متخصص و آشنا به منطقه مربوطه داده شد، سپس از داده های به دست آمده میانگین گرفته، و با استفاده از نرم افزار expert choice مقدار ضرایب به دست آمد. فهرستی از گونه های رایج که در تهران کاشته می شوند و گونه هایی که یک نمونه از آنها در باغ گیاه شناسی تهران موجود بوده و نتیجه قابل قبولی داشته است، تهیه شد. امتیازدهی به گونه های گیاهی بین 0 تا 3 صورت گرفت و برای حالت های بینابینی از اعداد 0.5، 1.5 و 2.5 استفاده شد. این امتیازدهی توسط متخصصان مربوطه انجام شد و در پایان از نظرهای مختلف میانگین گرفته شد. پس از ضرب وزن هر عامل در امتیاز هر گونه، وزن نهایی گیاهان مشخص شد و گیاهان مناسب و به نسبت مناسب برای کاشت شناسایی شدند. به دلیل اهمیت مسئله تغییر اقلیم، عامل هایی که ممکن است تحت تاثیر آن قرار گیرند، به کمک پیش بینی اقلیم آینده با استفاده از نرم افزار larse-wg 5.1تحت مدل hadcm3 که دارای سه سناریو انتشار به نام a1b، b1 و a2 در دو دوره زمانی (2011-2030) و (2046-2065) هستند، و همچنین بررسی منابع معتبر تعیین، و وزن این عامل ها جداگانه در امتیاز گونه ها ضرب شده و بر این اساس گیاهان مناسب و به نسبت مناسب اولویت بندی و برای کاشت معرفی شدند. نتایج و بحث: به طور کلی نتایج نشان داد که بسیاری از گونه های غالب فضای سبز تهران، گیاهان مناسب (از نظر عامل هایی که بررسی شده اند) نیستند و گیاهان جدید مناسبی (با توجه به عامل های بررسی شده و امتیاز کسب شده توسط گیاهان) برای کاشت وجود دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. به عنوان نمونه از گونه های درختی مناسب می توان به خرنوب، لیلکی بی خار و خاردار، عناب، گز، سوفورا، پسته چینی، بلوط قرمز، بلوط خاکستری، داغداغان، بلوط همیشه سبز و ... اشاره کرد. از گونه های درختچه ای مناسب می توان به ارغوان، زرشک زینتی، سنجد زینتی، انگور فرنگی، طاووسی، گل نار، سماق و پیروکانتا اشاره کرد. پیشنهاد می شود گونه های جدید قبل از کاشت ارزیابی شده، تا خطری برای محیط زیست نداشته باشند. نتیجه گیری: به طور کلی، نتایج نشان داد که بسیاری از گیاهان غالب در فضای سبز تهران گونه های مناسبی نیستند و گیاهان مناسبی نیز وجود دارند که توجه کمتری به آن نشان داده اند. باید قبل از معرفی گیاهان جدید و وارد کردن آنها به محیط شهر، برای چند سال در مقیاس کوچک آزمایش شوند تا مهاجم نبودن آنها تایید شود. یافته های این تحقیق به همراه سایر خصوصیات درخت برای دستیابی به بهترین نتایج، قابل استفاده است. نتایج این تحقیق برای شهرهای مشابه اقلیم تهران قابل استفاده است. برای تسهیل در انتخاب گیاهان در این تحقیق از تعدادی معیار برای انتخاب گیاهان استفاده شده ولی باید توجه داشت که تلفیق تجربه (مشاهده ها و کارشناسان باتجربه) با این یافته ها، در انتخاب گیاهان مناسب، اثربخشی بیشتری دارد.

Plant selection for semi-arid urban landscapes with an emphasis on climate change (case study: Tehran)

Introduction: Urban landscape, especially urban forest and city trees, usually has vital and various effects on the mental and physical health of humans, environmental embellishment, and mitigating the destructive effect of climatic changes like wind storms and flood control, as well as reduction and control of hazardous contaminants. Choosing appropriate plants for urban landscapes is vital to avoid potential financial and environmental losses that may occur if all selection parameters are not taken into account. The determination of plant species assessment indices in urban green space in Tehran does not have any special standard. Therefore, the aim of this study was to make a sustainable green space for Tehran metropolis due to its arid and semiarid climate, which poses more challenges to choose suitable plant species for green spaces. Material and methods: In our study, the methodology structured a hierarchy consisting of a goal and subordinate attributes of the problem. Other important components of this methodology were a pairwise comparison between various parameters used to quantify value judgments, and the matrix multiplication used to convert level specifi c criteria into a larger decision priority. After grouping plants, selection parameters have been defined for each plant group. Plant species were comparatively graded for each parameter by a group of eight specialists. Analytical hierarchy process (AHP) technique and hierarchical cluster analysis have been utilized to find the most adaptable plant species for the area according to the main selection parameters of zone tolerance, urban conditions, esthetics, maintenance, growth characteristics, and specific features. A table was designed in questionnaire format and distributed between 8 respective experts for coefficient value determination and then the coefficient value was obtained by Expert choice software. The dominant plant list of Tehran and the world was prepared, and plants that exist at Tehran botanical garden and had acceptable results were chosen. Scoring the plant species was performed from 0 to 3 with the values of 0.5, 1.5, and 2.5 being used for the intermediate state. After multiply each factor weight and each species score, the final plant weight was obtained and the proper and relative proper plants weredetected. Because of the importance of climate change, the indices influenced by climate change were determinedby future weather prediction using Larsewg5.1 software under the Hadcim3 model that have three scenariosbetween 20112030 and 20452065. Weight of these indices was multiplied at species scores and then the properand relative proper plants were prioritized and introduced for planting. Results and discussion: Pointed tree species like Ceratonia silique, Gleditsia spp., Ziziphus jujube, Tamarixparviflora, Sophora japonica, Pistacia chinensis, Guercus coccinea, Quercus douglasi, Seltis sp., and Guercusagrifolia were determined as suitable choices for green space planting. Pointed shrub species like Cercis chinensis,Berberis thunbergii, Eleagnus pungens, Ribes sp., Spartium junceum, Punica granatum var.pleniflora, Rhusglabra, and Pyracantha coccinea were suitable as well. Conclusion: In general, the results showed that many dominant green space plants were not proper species andthere are more suitable plants that have received less attention. Before introducing new plants to the urban environment,they should be experimented on in a small scale for several years to confirm that they will not change theecology of the whole region through invasion or posing a threat to any local plant species.