فرصت‌الدوله شیرازی و دو فرش قاجاری: بازتاب آثار تاریخی و کتیبه‌های فارسی‌باستان (خط میخی) در فرش ایرانی

در گفتار پیش‌رو به بررسی دو قالی از دوران قاجار متاخر (حوالی سال 1315 هجری قمری) پرداخته می‌شود که یکی از آنها امروزه زینت‌بخش موزه فرش در تهران است و دیگری در مکانی نامعلوم در کشور آمریکاست. این دو فرش که طراح آن فرصت‌الدوله شیرازی است از چندین منظر دارای اهمیّت هستند. نخست اینکه طرح‌های موجود در آن از آثار تاریخی، حاصل بازدید طراح از اصل آثار است و دوم اینکه طراح با نسخه‌برداری پاره‌ای از کتیبه‌های میخی هخامنشی تلاش نموده از این آثار مکتوب هم در نقوش این دو قالی استفاده کند. موضوع مهم بعدی بستر تاریخی تولید این دو قالی در دوران قاجار متاخر است. فرصت شیرازی بعنوان طراح این نقوش نخستین ایرانی به شمار می‌آید که در دوران معاصر به یادگیری خطّ و زبان فارسی باستان مبادرت ورزیده است و این دو فرش ازجمله نخستین فرش‌هایی هستند که در طراحی‌شان از ترکیب توامان آثار تاریخی و خط میخی فارسی‌باستان استفاده شده است. اینکه آثار تاریخی و خطوط میخی ترسیم شده بر این دو فرش تا چه اندازه حاصل انتقال یک به یک مشاهدات طراح از آثار بر روی نقش فرش‌ها است و تا چه اندازه طراح در تهیۀ طرح‌های این دو فرش از ذوق و قریحۀ شخصی خود استفاده کرده از‌ جمله پرسش‌های پژوهش حاضر به‌شمار می‌روند. با اینکه در نگاه کلی هر دو فرش به یکدیگر شبیه هستند امّا در طراحی آن‌ها تفاوت‌هایی دیده می‌شود که سبب می‌گردد هر کدام از این دو فرش در جای خود یگانه و منحصربه‌فرد باشند. بنابراین یکی دیگر از اهداف پژوهش حاضر بررسی این تفاوت‌ها است. فرصت‌الدوله بر اماکنی که در هر دو فرش دیده می‌شود توضیحاتی نیز افزوده است که این توضیحات در پاره‌ای از موارد ریشه در باورهای عامیانه مردم آن روزگار دارند.  

forṣat-al-dawla shirazi and two qajar carpets: depicting monuments and old persian cuneiform script on iranian carpets

this article delves into the intricacies of two qajar carpets in tehran’s carpet museum of iran and chicago. these carpets, designed by forṣat-al-dawla shirazi around 1897, hold significance due to their depiction of monuments explored by forṣat-al-dawla shirazi during his expeditions in the fars region in the late qajar period. the uniqueness of these carpets stems from their incorporation of cuneiform texts copied from achaemenid royal inscriptions at persepolis, thus embodying the designer’s exploration. furthermore, these carpets possess historical value for being conceived during the iranian constitutional revolution in the late qajar era. forṣat-al-dawla shirazi, the first iranian cuneiformist in the late 19th century, included old persian cuneiform and selected achaemenid and sasanian monuments in these carpets. the descriptions accompanying each monument in these carpets mirror the traditional recognition of pre-islamic kings and monuments among iranians, bridging the gap between historical awareness and scholarly resources on iran’s history in the early 20th century. despite their overarching resemblance, each carpet exhibits distinct details absent in the other. this article meticulously examines the motifs, descriptions, and historical context surrounding both carpets, shedding light on the designer’s background and other pertinent aspects intertwined with the carpets and forṣat-al-dawla shirazi.