گونه‌شناسی نقش‌مایه‌های طبیعی گلیم کرمانجی

قوم کرمانج شمال خراسان، از اقوام فعال ایران در کار آفرینش گلیم هستند و این هنر یکی از مهم‌ترین تولیدات خانگی آنان به‌شمار می‌رود. این پژوهش توسعه‌ای، پس از بررسی صد و سی نمونه گلیم کرمانجی (40 نمونه از ساکنین روستاهای کرمانج‌نشین خراسان شمالی، 36 نمونه از بین عشایر کرمانج و 54 نمونه نیز در مجموعه‌های تاجران و فروشندگان فرش در بجنورد، قوچان و مشهد) و استخراج نقش‌مایه‌های برگرفته از طبیعت آنها، تلاش دارد به گونه‌شناسی این نقش‌ها و بررسی شیوه‌های ترکیب‌بندی آنها بپردازد. داده‌های کیفی واکاوی‌شده در این نوشتار به دو شیوه میدانی و اسنادی یافته‌اندوزی شده‌اند. نقش‌مایه‌های گلیم کرمانجی را از نظر موضوعی می‌توان در چهار گروه تقسیم‌بندی نمود: 1. نقش‌های طبیعی، 2. نقش‌های برگرفته از ابزار و وسایل زندگی، 3. نقش‌های انتزاعی، 4. ریزنقش‌های هندسی؛ که بیشترین شمار و گوناگونی را در این میان نقش‌مایه‌های طبیعی دارند. وابستگی زندگی کرمانج‌ها به عوامل جغرافیایی و شرایط زیست‌محیطی، طبیعت را در ذهن ایشان بدل به کنشگری قهار و سترگ ساخته و به نیروهای آن نقشی اسطوره‌ای بخشیده است. نقش‌مایه‌های طبیعی در گلیم کرمانجی خود در سه گروه جای می‌گیرند: 1. نقش‌های جانوری که به سه شیوه شمایلی، برساخته و نمادین بازنمایی می‌شوند (همچون: طاووس، مرغابی، دم‌جنبانک، مریشک، دیک، عقاب، هوپ‌هوپ، ده‌وه، جیران، به‌ران، گوجی، به‌زن‌نیری، منیگ، چووچک، گال، ری‌وی، چاکل و چاکلی‌نکل‌خار و چاگل‌شقه، و کاووک) 2. نقش‌های گیاهی (همچون: گل، دار، مه‌ره، و پرک) 3. نقش‌های برگرفته از پدیده‌های طبیعی (همچون: چیک، گانی و خارخارک). بافنده کرمانج در چیدمان نقش‌ها بر گستره گلیم نیز از ارتباط خود با طبیعت الگو گرفته. اکثر نقش‌های زمینه دارای موضوعاتی است که ارتباط مستقیم‌تری با زندگی روزمره او دارند، در حالی که نقش‌های تکرارشونده حاشیه، از طبیعت پیرامون زندگی ایلیاتی یا از انگاره‌های نمادین و ذهنی الهام گرفته شده است.

Typology of Natural Motifs of the Kurmanji Kilim

After a survey on one hundred and thirty samples of Kurmanji Kilims and extraction of their natural motifs, this study is trying to propose a typology of this motifs and characterize their methods of composition. The data reviewed in this article, have been gathered in a field and documentary research. The patterns of the Kurmanji Kilim can be categorized into four groups: 1. Natural motifs, 2. Motifs derived from tools of everyday life, 3. Abstract motifs, 4. Geometric motifs; which natural motifs are the most numerous and diverse group among them. Due to the Kormanjs dependency on geographic and environmental factors, nature has become a tremendous and mythical power in their minds. Natural motifs in Kurmanji Kilim are classified into three groups: 1. Animal motifs, represented in figurative, imaginary or symbolic styles (such as peacock, duck, chicken, cock, eagle, camel, deer, ram, dog, goat, butterfly, sparrow, fox, etc.); 2. Plant motifs (such as dandelion and different kinds of flowers, trees or herbs); 3. Motifs taken from natural phenomena (such as: star, spring and mountain). Relationship with nature is also obvious in the composition of these motifs on a Kilim. Most of the context patterns are more directly related to the weavers’ everyday life, while margin patterns are usually inspired by the nature around their tribal life or their symbolic and imaginary thoughts.