تحلیل علیّت و عاملیّت در دگرگونی های دو دهۀ اخیر قالی ایران (مناطق مورد مطالعه: خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی)

در بسیاری از پژوهش ها و مطالعات مرتبط با هنرهای کاربردی ایران و از جمله قالی به علت نادیده گرفتن بخشی از ابعاد و مولفه هایِ علیتی و عاملیتی (شکل یافته بر مبنای تعاملات و مناسبات میان علل، شرایط و کاگزارانِ تولید) تحلیل های مبهم و ناقصی از موجودیت و دگرگونی های آنها ارائه می شود؛ با توجه به جایگاه ویژه و ممتاز قالی ایران در میان هنرهای کاربردی ( به علت دارا بودن توامان کارکردهای زیبایی شناختی، مصرفی و اقتصادی) ؛ شناختِ نظام مند این ابعاد و مولفه ها در روند تکوین و تغییر قالی در گسترۀ جغرافیایی و تاریخیِ مشخص، می تواند الگوهای تحلیلی و تبیینی کارآمدی را در اختیار متولیان امرِ برنامه ریزی و مدیریت این محصول و نیز تولیدکنندگان بگذارد. این پژوهش با رویکردی میان رشته ای و روشی توصیفی تحلیلی به تبیین نوع و شکل تاثیرگذاریِ ابعاد و مولفه های علیتی و عاملیتی بر ابعادِ فرمی، فنی، کَمی و نیز فرایندی خلق قالیِ یک منطقه پرداخته است. پیکرۀ مطالعاتی در این پژوهش از یک سو شامل قالی ها و مناطق قالیباف است و از سوی دیگر عاملیت هایی را در بر می گیرد که به شکلی «سازمانی» در عرصۀ تولید قالی فعال هستند. روش نمونه گیری قالی ها و حوزه های قالیباف، روش احتمالی یا تصادفیِ طبقه بندی شده می باشد و انتخاب عاملیت ها نیز به صورت گزینشی بر مبنای سابقه فعالیت، ضریب نفوذ و نیز گستردگی فعالیت آنها در دو دهه گذشته انجام گرفته است. حوزه جغرافیایی این پژوهش، مناطق خراسان شمالی،خراسان رضوی و خراسان جنوبی در نظر گرفته شده است. نتایج این پژوهش مشخص نمود که، موجودیت یک قالی در شرایط معمول، رابطه تنگاتنگی با علیت های (علل و شرایط) آن دارد؛ اما دگرگونی ها و تغییرات قالی در ابعاد مختلف آن در دوران اخیر بیشتر متاثر از فعالیتِ عاملیت ها (کارگزاران) بوده است. عاملیت های تولیدِ قالی در یک منطقه علاوه بر ایفای نقش متغیر مستقل و تاثیرگذار بر ابعاد قالی یک منطقه، می توانند به عنوان متغیری وابسته نیز حضور پیدا کنند؛ در این شرایط متغیر مستقل می تواند ابعاد مختلف علیتی و یا دیگر عاملیت های سرنمون و رقیب باشد.