سیر تحول خوانش تفسیر به رای در پنج سده نخست هجری

یکی از راه‌های درک مفهوم متون تاریخی از جمله نصوص احادیث تفسیر به رای، بررسی دریافت مخاطبان این متون از آنها می‌باشد. این مقاله قصد دارد با استخراج نوع نگاه مسلمانان سده‌های نخست به‌ مقوله تفسیر به رای و ارایه یک سیر تاریخی از روند تحول آن، زمینه دستیابی به معنا و مقصود اصلی احادیث تفسیر به رای را هموار‌تر کند. در سده نخست هجری، صحابه و تابعان هر نوع بیان قرآنی را که بر اساس اثر سلف صالح نباشد تفسیر به رای می‌دانستند و با اعتقاد به اینکه فعالیت تفسیری آنها براساس رای نیست عملا به شکل گسترده‌ای قرآن را تفسیر کردند. در سده دوم هجری، با تردید در آلوده نبودن میراث تفسیری سده نخست به رای‌گرایی، جبهه‌گیری‌ها و اتهامات آغاز می‌شود. این روند در سده سوم هجری تقویت می‌شود. در سده چهارم هجری، نخستین تلاش‌ها برای ارایه خوانشی جدید از تفسیر به رای‌ شکل می‌گیرد و پس از مستدل شدن آن در قرن پنجم، در اواخر همین سده خوانش جدید به عنوان یک تلقی جدید از تفسیر به رای در سنت تفسیری جامعه مسلمانان نهادینه می‌شود.