جستاری در حقایق‌التفسیر و رویکرد تاویلی آن

حقایق‌التفسیر یکی از کهن‌ترین تفاسیر عرفانی محسوب می‌شود. این تفسیر مجموعه‌ای فراهم آمده از تفاسیر امام صادق(ع)، تفسیرابن عطای، تفسیر ابوالحسین نوری و تفسیر حسین بن منصور حلاج است. انتساب بخش مربوط به تفسیر امام صادق (ع) به امام با بررسی‌های سندی و محتوایی مورد تردید جدی است. اما در عین حال فرازهایی از تفسیر ایشان در برخی متون معتبر حدیثی شیعی دیده می‌شود. روایات تفسیری امام صادق (ع) یا اقوال بزرگان صوفی است که به امام(ع) نسبت یافته یا در اصل روایاتی از امام بوده اما درمیان صوفیان اندک اندک چهره دیگری به خود گرفته است. با توجه به اینکه سلمی ازسرآمدان تصوف در قرن چهارم و پنجم هجری است؛ و شاگردانی نظیر قشیری و ثعلبی ازمکتب او بهره‌ها برده‌اند، این تفسیر را به قصد تطبیق و تایید اصول و مبانی تصوف سیر و سلوکی ازتفاسیر فوق فراهم آورده است. تاویل‌های این تفسیر با تاویل‌های باطنیه متفاوت است و تلاش شده تا تا ویل‌های آن دست آویزی برای نفی معانی ظاهری قرآن نباشد و لذا نظر کسانی مانند ذهبی و سیوطی دریکسان انگاری این تفسیر با تفاسیر باطنی محض استوار نیست.