خاستگاه تاریخی عقل‌گرایی از منظر شیخ طوسی در تبیان و تاثیر آن در ارزیابی روایات تفسیری

مفسران شیعه طی قرون متمادی به لحاظ تاریخی، اجتماعی و فرهنگی شرایط یکسانی نداشته‌اند. از آنجا که تاثیر کلی فضای زمانه بر گرایش، سبک و محتوای تفسیر امری انکارناپذیر است؛ تفسیر تبیان نیز از این امر مستثنی نیست. در نگاهی کلی و با ملاحظه شرایط فرهنگی و تاریخی عصر شیخ طوسی می‌توان تصدیق کرد رویکرد حاکم بر این تفسیر، رویکرد عقلی کلامی است، این مهم حتی نحوه نگرش شیخ طوسی را در مواجهه با روایات تحت تاثیر قرار داده است. در تحلیل این رویکرد عقل گرایانه، شرایط عصری سده پنجم هجری، و تحولات تاریخی حاکم بر تبادلات علمی فرهنگی آن را در بغداد نباید نادیده گرفت. نقطه عطف این تحول فکری در گفتمان شیعی آن عصر است و باید آن را در مواجهه خاص عالمانی نظیر شیخ مفید و سید مرتضی با معرفت دینی و تفسیری حدیثی جستجو نمود. با صرف نظر از برخی اختلافات فرعی شیخ طوسی با آن دو متفکر، باید خاطر نشان کرد که او در کلانِ قضیه، پیرو مکتب فکری آنها بوده و بازتاب این پیروی را در مواجهه او با روایات تفسیری ملاحظه می‌کنیم. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی در مقام تبیین چرایی و چگونگی تاثیر فرایند تاریخی بر روند بهره‌گیری این مفسر، به ویژه در حوزه روایات تفسیری است.

The Historical Origin of Rationalism from Sheikh Tusi's Perspective in al-Tibyan and its Impact on the Evaluation of Interpretive Narrations

Shiite commentators have not had the same historical, social and cultural conditions over the centuries. The general impact of the conditions of the time on the predisposition, style and content of interpretation is undeniable, and alTibyan commentary is no exception to this rule. Having a general view and considering the cultural and historical conditions of Sheikh Tusi's era, we can acknowledge that a rationaltheological approach is adopted in alTibyan commentary, which has even affected Sheikh Tusi's attitude towards narrations. In analyzing this rationalist approach, the conditions of the fifth century AH and the historical developments governing the scientific and cultural exchanges in Baghdad in this era should not be overlooked. The turning point of this intellectual transformation lies in the Shiite discourse of that era, and it should be sought in the special challenges of scholars such as Sheikh Mofid and Sayyid Morteza with their religious and interpretivehadith gnosis. Regardless of some of Sheikh Tusi's minor disagreements with these two thinkers, it should be noted that he was substantially a follower of their school of thought, and the reflection of this following is seen in how he deals with interpretive narrations. Using the descriptiveanalytical method, this article seeks to explain why and how the historical process affects the way this commentator takes advantage of various elements, especially in the field of interpretive narrations.