طنز به‌مثابه صدا: مطالعه جامعه‌شناختی گسترش صدای عمومی در اشعار طنز دوره مشروطه

اگر صدا را توانایی بازاندیشانه کنشگران برای ارائه روایت از زندگی خود و دیگران و انتخابی مهم برای اصلاح شرایط موجود در نظر بگیریم، در این صورت شعر طنز دوره مشروطه ازنظر شکل گیری صدای عمومی و ظهور و بروز یک قالب شعری انتقادی رو به‌سوی جامعه، منحصربه فرد است. اینکه چرا این قالب در چنین دوره ای امکان ظهور یافت موضوع بررسی این پژوهش است. در این مقاله، با مطالعه‌ اشعار طنز چهار شاعر مطرح مشروطه (ایرج میرزا، عارف قزوینی، فرخی یزدی و ملک‌الشعرای بهار)، ضمن تحلیل چگونگی بروز این صدا، بسترهای شکل گیری آن با استفاده از نظریه صدای آلبرت هیرشمن تحلیل شده است. عوامل موثر بر شکل گیری و گسترش صدای عمومی عبارت‌اند از: نارضایتی حاصل از مقایسه‌ ایران با کشورهای مدرن، عدم سهولت فرصت خروج در عین ممکن بودن خروج، وجود احساس وفاداری ملی و احتمال تاثیر صدا به‌دلیل ضعف حاکمیت. درحالی‌که صدای عمومی دورۀ مشروطه در نقد فرهنگ عمومی، صریح و فاصله‌گذارانه است، این امر در نقد سیاست (شاه، اهالی سیاست و استعمار) تا حدی به صدای مورب نیل کرده است. طنز مشروطه فارغ از صحت محتوای آن، قالبی درخشان برای تجلی صدای افقی جمعی بوده که زمینه ساز شکل گیری هویت های سیاسی جمعی و بالطبع، صدای عمودی خطاب به صاحبان قدرت شده است.

Satire as Voice: A Sociological Study of Public Voice Development in Satiric Poetry of the Constitutional Era

If we consider that voice is a reflective ability of actors for narrating themselves and others’ lives and a sort of significant choice to reform the current situation, so the Constitutional era’s satiric poetry is a unique form in terms of constructing the public voice: an appearance of critical poetic form towards the society. In this research, the contexts of public voice’s formation have been historically explained and by studying four main poets of this erabased on Albert Hirschman’s voice theory, themes and the manner of public voice has been analyzed. The effective factors in formation and development of public voice is: frustration arising from comparison between Iran and modern countries, absence of easy opportunities for exit (although it’d got possible), national loyalty sentiments and the possibility of voice’s effectiveness due to weakness of sovereignty. Public voice in the constitutional era has been unequivocal. While this voice is straight and distinctional in criticizing of public culture, it is rather oblique in criticizing politics (Shah, politicians and colonialism). Regardless of the validity of these poetries, satire was so a fantastic form to appear the horizontal collective public voice that paved the way of construction of collective political identities and – accordingly vertical voice towards dominants.