مقایسه کارنامه اردشیر بابکان و افسانه‌های کتاب منتسب به بارسوما بر اساس گزارش موسی خورنی

اطلاعات بسیار مهمی درباره وجود کتابی به زبان یونانی در تاریخ و افسانه‌های ایرانی که بخشی از آن شبیه کارنامه اردشیر بابکان به نظر می‌رسد، در نوشته‌ها‌ی نخستین مورخ ارمنی قرن پنجم میلادی، موسی خُورِنی، ثبت شده است. در گزارش کوتاهِ این مورخ، بخشی از این افسانه‌ها درباره اردشیر و بخش دیگری از آنها به شخصیت‌های اساطیری و تاریخی دیگر مربوط می‌شوند، اما غالب محققان و از جمله تیودور نولدکه، به اشتباه، همه این افسانه‌ها را یک‌جا مربوط به اردشیر پنداشته‌اند. این امر به استنتاج نادرست در دیگر زمینه‌ها به‌ویژه درباره افسانه پرورش کوروش انجامیده است. از سوی دیگر اساساً این گزارش خورنی درباره کتاب مذکور که حاوی نام نویسنده و نیز مترجم ایرانی آن هم هست، سخت مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. در مقاله حاضر دلایل رد این اشتباهِ رایج، بیان شده و علاوه بر آن کوشش شده تا به ویژه بر اساس پژوهش‌های جدید محققان ارمنی‌ و با تکیه بر اصول زبانشناسی، به تجزیه و تحلیل گزارش خورنی و مقایسه آن با متن کارنامه پرداخته شود. از نام‌های نویسنده و مترجم کتاب که تاکنون ناشناخته مانده و فقط با ضبط‌های آشفته و مغشوش در معدودی از کتاب‌ها آمده، نیز صورت‌بندی صحیح‌تری ارایه گردیده است. برای اطمینان بیشتر افسانه‌هایی که خورنی به آنها اشاره کرده با متن کارنامه، ترجمه‌های ارمنی و فرانسه و نیز با روایت شاهنامه مقابله شده است. نتایج به‌دست آمده می‌تواند برای پژوهش درباره کارنامه اردشیر بابکان، اساطیر و ادبیات ایران باستان و مخصوصاً منابع از میان رفته‌ای همچون خداینامه و تاریخ روابط ادبی ایران و غرب در دوره باستان و ارزیابی شیوه تاریخ‌نویسی موسی خورنی راهگشا باشد.