جایگاه لوح و قلم در جهان‌شناسی عرفانی ابن‌عربی و عطار نیشابوری

در جهان‌شناسی عرفانی ابن‌عربی «قلم اعلی» همان «عقل اول»، «روح کلی» و «حقیقت محمدیه» است که در تدوین و نگارش سطور کتاب آفرینش نقشی اصلی دارد، اما ایجاد قلم مستلزم وجود قابلیت است که به صورت «لوح محفوظ» یا «نفس کلی» آشکار می‌گردد. ابن‌عربی کوشیده تا از طریق تمثیل، نقش لوح و قلم را در تجلی صفات علم و اراده الهی روشن سازد. او در این راه، آیات قرآن را بر اساس شهود و مبانی عرفانی تفسیر می‌کند، اما افزون بر این، آنها را با اصول و قواعد حکمی و نیز طبیعیات قدیم تطبیق می‌نماید؛ کوششی که برخی از حکیمان مسلمان در تبیین نظریه فیض انجام داده‌اند. عطار نیشابوری در نقطه اوج تبیین جهان‌شناسی خود در «مصیبت‌نامه» لوح و قلم را به ترتیب مظهر صفات علم و قدرتِ «جان» معرفی می‌کند و اصل «جان» را نور مصطفی یا حقیقت انسان کامل می‌بیند. او نیز در توصیف‌ها و تمثیل‌های خود درباره لوح و قلم هم به اصول عقلی حکمت و هم به مبانی هییت قدیم یا نظریه افلاک نه‌گانه نظر دارد. توضیح مبانی و بیان نقاط اشتراک و تفاوت این دو عارف برجسته مسلمان از جمله نتایج این مقاله است.