چگونگی و چرایی اتخاذ نظام‌های ترتیب و تدوین دیوان‌های شعرا

جمع‌آوری و تدوین دیوان‌های شاعران در سده‌های پیشین به چند روش صورت ‌می‌گرفت. گاه شاعر در طول حیات خود و به مرور زمان شعرش را در دفتر ‌می‌نوشت و بعد از مرگ، آن دفتر به همان شکل باقی ‌می‌ماند.گاه شاعر، خود دست به کار جمع‌آوری دیوان شعرش ‌می‌شد و آن را بر اساس سلیقه خود مرتب ‌می‌کرد. گاه دوستان و هواداران او دیوان شعرش را بعد از مرگ وی جمع و مرتب ‌می‌کردند و گاه در قرون بعد دیوان شعر او از سوی یک کاتب و بر اساس ذوق او تنظیم ‌می‌شد. در هرکدام از این روش‌ها ترتیب اشعار (خصوصاً غزل‌ها) به نحوی خاص بوده است. در این پژوهش قصد داریم به شیوه‌های ترتیب اشعار در دیوان‌های شاعران بپردازیم و ببینیم کدام شیوه منطقی‌تر، و محاسن و معایب هر شیوه چه بوده است. نتیجه‌ای که از این جستار حاصل شد نشان ‌می‌دهد که تا پیش از سده هشتم هجری عمدتاً ترتیب و تبویب دیوان‌های شعری بر مبنای درون‌مایه اشعار بوده است. از سده هشتم به بعد رویکردهای صورت‌گرایانه تقویت شد و ترتیب دیوان‌ها بر مبنای نظام‌های گوناگونی از جمله نظام الفبایی، نظام‌های بدیعی و تفننی متداول شد. از عصر مشروطه به این سو نظام تاریخ محور نیز افزوده شد که امروزه دفاتر شعری نوگرا را بر اساس آن تنظیم و تدوین ‌می‌کنند. تغییر نگرش مخاطبان به شعر، فروانی دیوان‌ها و افزایش تعداد شاعران در طول زمان به دگرگونی و تنوع این نظام‌ها پیوند مستقیم دارد که در این مقاله به چرایی و چگونگی آنها توجه شده است.

An Inquiry into the Methods of Arranging Poetry Collections

Copying, collecting and compiling poems of poets in previous centuries was done in several ways. Sometimes the poet wrote his poem in his notebook during his life and over time, and after his death, that notebook remained the same. Sometimes the poet himself would collect his poetry collection and arrange it according to his own taste. Sometimes his friends and supporters compiled his poetry collection after his death, and sometimes in later centuries his poetry collection was compiled by a scribe according to himself taste. In each of these methods, the order of the poems (especially the sonnets) has been specific. In this research, we intend to deal with the methods of arranging poems in the books of poets and see which method is more logical, and what are the advantages and disadvantages of each method.The results of this study show that the alphabetical order of the poetry collections is by no means based on stylistic studies and research related to the evolution of Iranian thought and art, and the best method is the way in which poetry books are compiled today.