کارکرد گفتمانیِ واژۀ زندیق: ادبیاتِ پهلوی و نوشته‌های عربی و فارسی

در این مقاله، با بهره‌گیری از رویکردهای مرتبط به تحلیل‌گفتمان انتقادی، کارکرد واژۀ «زندیق» در طول زمان مطالعه شده است. ظاهراً این واژه در ادبیات پهلویِ ساسانی، نخستین‌‌بار در کتیبه‌های موبد متعصب زرتشتی، کرتیر، به کار رفته است و به مانویانی اطلاق ‌شد که این موبد، آنان را سرکوب و کشتار ‌می‌کرد. واژۀ «زندیق» سپس در ادبیات پهلوی، عربی و فارسی، برای طرد و سرکوب مخالفان عقیدتی به کار برده شد. احتمالاً با تلاش موبدان ساسانی، ارتباط «زند» در واژۀ «زندیق» با ریشۀ اوستائیِzan به معنی «دانستن» پنهان شده بود، که تبیین این نظر تازه، در مقالۀ حاضر، مبتنی بر تقسیم‌بندی فوکو (1970) از روش‌های طرد در گفتمان بوده است. در این تحقیق روشن می‌گردد که بنابرالگوی سه‌لایه‌ایِ فرکلاف (1995) در تحلیل‌ِ گفتمانی و «بینامتنیت»، با اتکا به متون یک دوره،کارکردِ گفتمانیِ واژه‌ای چون «زندیق» درک نمی‌شود. همچنین معلوم خواهد شد که در گذرِ زمان، دامنۀ طرد با «زندقه»، در گفتمان‌ها گسترده‌تر می‌گردد و رهبران هر گفتمان در کنار پیروان خود، برای کسبِ هژمونی در ایدئولوژی‌ خود، غالباً مخالفانشان را با اتهام «زندقه» طرد می‌کردند. این مدعا بنابر نظریۀ گفتمان لاکلائو موفه (1985) روشن می‌گردد و نیز مشخص می‌شود که با عناصر متفاوت، مفاهیمی برای «زندیق» از همان گفتمان فقهیِ عصرساسانی تا دوره‌های بعدی پدید آمد و معنی و کاربرد «زندیق» از مفسر اوستا به مبدِعِ عاملِ گمراهی، هم‌ارز با جادوگر در گناه و... دگرگون شد. بدین ترتیب، دلالت‌های فقه‌اللغوی، بی‌یاریِ تحلیل‌گفتمان انتقادی در فهم «زندیق» و کاربردش، کارساز نیستند.

Discursive function of Zindiq: Pahlavi literature and Arabic and Persian Texts of

In this article, using the approaches related to critical discourse analysis (CDA), the function of the word Zindiq (heretic) over time has been studied.Apparently, this word was used for the first time in Sassanid Pahlavi literature in the inscriptions of Cartier (Zoroastrian dogmatic priest) about the Manicheans who were oppressed and killed by this person.The word Zindiq was then used in Pahlavi, Arabic, and Persian literature to drive out and suppress ideological dissent.According to Foucault's classification of exclusion methods (in 1970), presumably, the derivation of zand to the Avestan root of zan (to know) in Zindiq had been hidden by Zoroastrian priests in Sassanid period.In this study, it becomes clear that according to Fairclough (1995)'s threelayered model in discourse analysis and intertextuality, relying on the texts of a period, the discourse function of words such as Zindiq is not understood or it is hardly possible to understand the discursive functions of this word in the texts of one area.It will also become clear that over time, Zandik's rejection of the discourse will expand, and that the leaders of any discourse, along with their followers, will often expel their opponents on Zandik charges in order to gain hegemony over their ideology.According to Laclau and Mouffe's (1985) theory of discourse, from during the juridical discourse of Sasanian period and later on, the new meanings were added to this word (Zindiq) by different elements. Consequently, the function and meaning of Zindiq changed from “interpreter of Avesta” to innovator (heretic), sinister, magician, etc.Thus, the implications of lexical jurisprudence are useless without CDA for understanding the meaning and function of Zindiq.