نظّام متکلّم متفلسف (حدود 160، یا، 185 ـ 230) (نخستین فیلسوف مسلمان)

نظّام حدود سی‌سال پیش از کندی که نخستین فیلسوف مسلمان نام گرفته زندگی کرده و به تفکّرات فلسفی پرداخته است. بنابراین باید او را نخستین فیلسوف مسلمان نامید. نظّام از طرق مختلف به ویژه از ترجمه های عربی فلسفه یونان، فلسفه آموخت و بیشتر به آرای فیلسوفان طبیعی گرایش یافت و فلسفه خود را بر مبنای فلسفه طبیعی بنیان نهاد. از اینجاست که نویسندگان مسلمانِ تاریخ کلام و فلسفه او را به حق در شمار فیلسوفان طبیعی و نه مابعدالطبیعی قرار داده اند. نظّام تنها در مسایل فلسفی صاحب نظر نبوده بلکه از زبان و ادبیات تازی و همجنس کلام و کتب آسمانی ادیان و مذاهب دیگر نیز علم و اطّلاع کامل داشته است او مانند سایر معتزله پذیرفته بود که تنها عقل معیار واقعی حقیقت است و وحی فقط مویّد احکام عقل است. این مقاله مخصوص آرای فلسفی اوست. نظّام در اغلب مسایل فلسفی متداول جامعه و عصر خود، از جمله: شکّ و یقین، جسم و روح، جوهر و عرض، حرکت و سکون، علت و معلول، کون و بروز، متناهی و نامتناهی، تداخل، طفره، بقا و فنای اجسام و خلق مستمّر، ... . اندیشده و آرای مخصوصی اظهار داشته، ک در این مقاله مورد بحث و گفت‌وگو واقع شده است.