بررسی و تحلیل پدیده اثر بازگشتی پسا مدرن سازی آبیاری و ملاحظات لازم

مدرن سازی آبیاری به طور عمده در قالب توسعه سیستم‌ ها و فناوری‌ های نوین آبیاری، سیاستی است که در تعدادی زیادی از کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه جهان، به خصوص کشورهای مناطق خشک و نیمه خشک، از جمله کشور ایران، در حال انجام است.  اهداف عمده مدرن سازی آبیاری در این کشورها شامل افزایش راندمان آبیاری (irrigation efficiency)، ارتقاء بهره وری آب (water productivity)، و در نهایت کاهش مصرف آب آبیاری و صرفه جوئی در منابع آب کمیاب، می‌باشد. این در حالی است که مطالعات مختلف نشان داده‌ اند که افزایش راندمان آبیاری و ارتقاء بهره وری آب از طریق توسعه کاربرد سیستم‌های کارا و مدرن آبیاری بعضاً منجر به صرفه‌ جویی واقعی و کاهش مصرف آب کشاورزی به اندازه مورد انتظار نشده و یا بالعکس سبب افزایش آن نیز شده است. این پدیده &اثر بازگشتی& (rebound effect) آب نامیده شده است. مفهوم پدیده اثر بازگشتی آن است که با استفاده از فناوری های آبیاری کارآتر، راندمان آبیاری و بهره وری آب افزایش می‌ یابد ولی بخشی یا تمام آب صرفه جویی شده مورد انتظار ممکن است با مصرف آب بیشتر جبران (offset) و بی اثر شود. معیارهای جلوگیری از اثر بازگشتی مبتنی بر این فرض است که افزایش %1 در راندمان کل آبیاری (آب ذخیره شده در منطقه توسعه ریشه گیاه به کل آب تحویلی از منبع آب (شامل انتقال، توزیع، و کاربرد))، مستلزم کاهش %1 در مصرف آب کشاورزی است. عوامل موثر و دلایل وقوع پدیده اثر بازگشتی به طور عمده عبارتند از: افزایش سطح زیر کشت فاریاب به دنبال کاهش مصرف آب در اثر کاربرد فناوری ، افزایش تبخیرتعرّق به دلیل تغییر در الگوی کشت محصولات (گسترش کشت محصولات پر آب بر و در عین حال اقتصادی تر)، افزایش عملکرد محصول (ناشی از مدیریت بهتر آب و تنش آبی کمتر به محصول، استفاده مطلوب از سایر نهاده‌ های تولید)، کاهش در کمیّت و کیفیت جریانات برگشتی (return flows) (ناشی از افزایش راندمان آبیاری، کم آبیاری محصولات برای تامین آب کافی  برای سطح زیر کشت افزایش یافته به دلیل کم ابیاری و تامین آب لازم برای سطح بزرگتر) و در نتیجه کاهش آبشویی و شوری ثانویه خاک. در مجموع نیاز است ادبیات موضوع جاری سازی شده و پس از تعیین میزان اثر بازگشتی، و تجزیه و تحلیل های لازم، هشدارهای مرتبط به سیاست گذاران و مسئولین توسعه فناوری های نوین آبیاری برای اتخاذ سیاست مناسب و اقدام به منظور اجرای راهکاری از نوع فنی، اقتصادی- اجتماعی و سیاستی لازم داده شود.

investigating and analyzing the rebound effect phenomenon of irrigation post modernization and necessary considerations

irrigation modernization, mainly in the form of developing new irrigation systems and technologies, is a common policy which is practiced in a large number of developed or developing countries in the world especially countries in arid and semi-arid regions, including iran. irrigation modernization is mainly aimed at increasing irrigation efficiency, improving water productivity, and ultimately reducing irrigation water consumption and saving scarce water resources. meanwhile, various studies have shown that sometimes increasing irrigation efficiency and improving water productivity through efficient and modern irrigation systems do not necessarily lead to real savings and reduction of agricultural water consumption as expected. there are even cases of increased consumption. the phenomenon is called the &rebound effect” of water. the concept of the rebound effect is that with the use of efficient irrigation technologies, the irrigation efficiency and the water productivity increase, but the expected saved water may be partly or wholly offset by more water consumption. criteria to prevent the rebound effect are based on the assumption that a 1% increase in total irrigation efficiency (the water stored in the root zone to the total water delivered; including conveyance, distribution and application efficiencies) requires a 1% decrease in agricultural water consumption. the effective factors and reasons for the rebound effect phenomenon are mainly: the increase in the irrigated area following the reduction of water consumption due to the use of technology, the increase in evapotranspiration due to the change in the cropping pattern (expansion of the cultivation of high water consuming more economical crops), increased crop yield (due to better water management and less water stress on the crop as well as optimal use of other production inputs), reduction in the quantity and quality of return flows (due to increased irrigation efficiency and deficit irrigation of crops to provide enough water for the increased cultivated area) and hence reducing the soil leaching and soil secondary salinity. in general, there is a need to mainstream the literature on the subject and by determining the extent of rebound effect and the necessary analysis, relevant hints should be given to the policy makers and those responsible for the development of new irrigation technologies to adopt suitable policies and actions to implement technical, economic-social and political solutions.