استخراج مساحت بحرانی و بررسی ارتباط آن با خصوصیات فیزیکی و اقلیمی حوضه‌های آبریز درجه‌ دوم و سوم ایران

چنانچه نقشه‌ی شبکه‌ی رودخانه‌ی یک منطقه به طور مناسب برای مدل‌سازی فرایندهای انتقال آب یا املاح در اختیار نباشد، این شبکه‌ را می‌باید با استفاده از الگوریتم‌های استخراج شبکه‌ی رودخانه و با تعیین مساحت بحرانی به عنوان پارامتر کلیدی ورودی استخراج کرد. هدف این پژوهش، (1) استخراج مساحت بحرانی در حوضه‌ها‌ی آبریز درجه دوم و سوم ایران و (2) بررسی ارتباط بین آن با ویژگی‌های فیزیکی-اقلیمی حاکم بر حوضه‌ها‌ با هدف تعیین مهمترین عوامل کنترل‌کننده‌ی مساحت بحرانی بوده است. به این منظور، نزدیکترین مساحت بحرانی به واقعیت در هر یک حوضه‌ها‌ی آبریز درجه دوم و سوم ایران با مقایسه‌ی چگالی زهکشی شبکه‌ی رودخانه‌ی استخراج شده به کمک روش d8 و چگالی زهکشی آخرین نسخه‌ی شبکه‌ی رودخانه‌های کشور به عنوان نقشه‌ی مبنا‌ تعیین گردید. طبق نتایج، قدرت تفکیک مکانی مدل رقومی ارتفاعی از 30 متر تا 300 متر تاثیر قابل ملاحظه‌ای در تخمین مقدار مساحت بحرانی ندارد. همچنین، مساحت بحرانی با میزان نفوذ‌پذیری و درجه‌ی فرسایش خاک، رابطه‌ای مستقیم و با تراکم پوشش گیاهی، رابطه‌ای معکوس دارد. مقدار مساحت بحرانی در اقلیم‌های معتدل،‌ بزرگتر و در نواحی گرم‌تر، کوچکتر است. همچنین، افزایش مقدار شیب متوسط حوضه و ارتفاع متوسط بارش سالانه، باعث کاهش مقدار مساحت بحرانی می‌شود. با این وجود، همبستگی بین مساحت بحرانی با تمام کمیت‌های فیزیکی و اقلیمی بررسی شده غیرمعنادار است که این مشاهده حاکی از لزوم استخراج مساحت بحرانیِ حاکم بر یک حوضه‌ی آبریز از روش‌هایی به غیر از روابط فیزیکی-ریاضی می‌باشد.

Quantifying Critical Area and Investigating its Relationship with the Physio-Climatic Characteristics of the Second and Third Order River Basins in Iran

If the channel network map of a region is not suitable for the purpose of modeling water and solute transport processes, the underlying river network should be extracted by the relating algorithms given the critical area as the input. The goal of this study was to (1) extract the critical area in the second and third order river basins in Iran, and (2) investigate the relationship between the critical area and physioclimatic characteristics of the basins with the aim of determining the most dominant factors controlling the critical area. To this end, the closest critical area to reality was determined by minimizing the difference between the drainage density of the extracted river networks using the D8 method and the one known as the base map of the river networks. Results indicate that the spatial resolution of the digital elevation model between 30 m to 200 m does not impose significant impact on the magnitude of the estimated critical area. Also, direct relationship holds between the critical area and the soil permeability and erosion rate, while the correlation is negative between the critical area and the vegetation density. Critical area is smaller and larger in the temperate and warmer climates, respectively. Furthermore, increase in the average slope and the average annual precipitation height decreases the critical area. Nevertheless, the correlation between the critical area and the studied physioclimatic quantities is insignificant, highlighting the need to determine the critical area of a given river basin using approaches other than physicalmathematical relationships.