نسبت دین و ایدیولوژی؛ دین ایدیولوژیک، ایدیولوژی دینی

ارزیابی نسبت دین با جهان‌بینی و ایدیولوژی از جمله مباحث جذاب و چالش‌زا در مطالعات دین‌شناختی است. این پژوهش، با رویکرد نظری و تحلیلی و با هدف پاسخ به این دست سوالات که آیا ایدیولوژی همسان با دین است یا بخشی از آن، ایدیولوژی‌سازی دین، تعبیری رسا است یا مسامحی، دین ایدیولوژیک چه آثار و پیامدهایی دارد، و واکاوی آرای دکتر شریعتی در این عرصه تدوین یافته است. نوع تفسیر اندیشمندان مسلمان و غربی از ایدیولوژی و تلقی شریعتی از آن و میزان دوری و نزدیکی وی به تفسیر ایدیولوژی اسلامی، پیامدهای دین ایدیولوژیک و نقد و بررسی دیدگاه شریعتی در این زمینه از جمله مباحث این مقاله است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که 1. دین، در یک اصطلاح، اعم از ایدیولوژی است؛ هرچند ممکن است جنبه ایدیولوژیک داشته باشد؛ 2. گاهی نیز دین، معادل ایدیولوژی نیست؛ نظیر دین غیرایدیولوژیک در تفسیر شریعتی که به صورت «نهاد» درآمده است؛ 3. ایدیولوژی لزوماً امری دینی نیست؛ نظیر مکتب مارکسیسم که ایدیولوژی غیردینی است؛ 4. هرچند دین، معادل ایدیولوژی نیست، رسالت ادیان توحیدی فحوای ایدیولوژیک داشته‌اند.