مقایسه تحلیلی تاویل از دیدگاه ملاصدرا و قاضی عبدالجبار همدانی

به استناد آیات و روایات، تاویل راهی برای دستیابی به حقایق متن مقدس و عبور از ظواهر الفاظ برای نیل به حقایق آیات است. در این عرصه، هر یک از فرقه‌های اسلامی به بحث و تدقیق در این زمینه پرداخته و به‌گونه‌ای به ارایه تاویل صحیح همت گماشته‌اند. نوشتار حاضر به بررسی تاویل از دیدگاه دو دانشمند نام‌آور از فرقه‌های اسلامی عقل‌گرا (شیعه و معتزله)، یعنی ملاصدرا و قاضی عبدالجبار همدانی می‌پردازد. صدرالمتالهین به‌تناسبت دیدگاه وجودشناسانه و به‌مدد نظام عقلانی ـ شهودی خود، میان مراتب حقیقت و عقل انسانی تناظر برقرار نموده، براساس این تناظر سعی در ادراک حقایق آیات براساس اصل موازنه میان معقول و محسوس دارد. این در حالی است که قاضی از منظر زبان‌شناسانه، تاویل آیات را منحصر در مدالیل زبانی دانسته، سعی می‌کند آن را صرفاً براساس عقل استدلالی تببیین ‌نماید. بررسی نوع نگاه به مسیله تاویل از حیث مبدا ورود به بحث، بدنه اصلی و پیامدهای آن در دو دیدگاه یادشده، دو جلوه متفاوت از دیدگاه‌های عقل‌گرایانه را در عالم اسلام ترسیم می‌کند که در این نوشتار به آن پرداخته خواهد شد.