ثواب: استحقاق یا تفضل در رهیافت کلامی و متون دینی

در اینکه ثواب استحقاقی است یا تفضلی سه قول مطرح است: بنابر قول اول ثواب استحقاقی است و ثواب ندادن شخص مطیع ستم است. بنابر قول دوم ثواب تفضلی است، اگرچه قایلان به این قول، خود درباره علت تفضل اختلاف دارند؛ زیرا بنابر مبنای اشاعره، ملزم کردن خداوند بر ثواب بی‌معناست. این سخن به‌معنای معیار نداشتن ثواب الهی است. و بنابر مبنای دیگر علی‌رغم تفضلی بودن ثواب، خداوند در آن استحقاق را اعتبار کرده است که براساس آن ثواب الهی ضابطه‌مند می‌‌گردد. بنابر قول سوم ثواب از جهت مملوک بودن انسان تفضلی و از جهت پاداش عمل بودن، استحقاقی است. در جمع‌بندی نهایی در قالب قول چهارم می‌توان گفت: به‌علت کمال مطلق بودن خداوند، نباید رابطه مالک و مملوکی و نعمت‌های پیشین الهی، در ثواب در نظر گرفته شود؛ اگرچه در واقع و نفس‌الامر چنین رابطه‌ای وجود دارد که در این صورت مرتبه‌ای از ثواب استحقاقی و افزون بر آن تفضلی خواهد بود. اگر آن رابطه در نظر گرفته شود، استحقاق منتفی است.