جایگاه علم تاریخ در طبقه‌بندی علوم توسط اندیشمندان مسلمان (از خوارزمی تا ابن‌خلدون)

پرداختن به جایگاه و منزلت علم تاریخ در طبقه‌بندی‌های رایج علوم در نزد مسلمانان و معضلات و مسائل فراروی آن، مسئله پژوهش حاضر را شکل می‌دهد. حکما و فلاسفه که قائل به اصالت علوم و دانش‌های عقلی بودند، تاریخ را به عنوان علم نپذیرفتند. فقها و علمای دینی هم درباره جایگاه علمی تاریخ، دو موضع متفاوت اتخاذ کردند؛ غالب فقیه‌مورخان تاریخ را به لحاظ برخی ویژگی‌های موضوعی، روشی، فایده‌مندی و غایت در زمره علوم نقلی مربوط به شریعت قرار داده‌اند. طیف دیگر، تاریخ را به لحاظ موضوعی و فایده‌مندی، در مجموعه علوم غیردینی و مربوط به ادبیات قرار داده‌اند. ادیب‌مورخان هم به تناسب ارزش‌ها و موقعیت اجتماعی خودشان، تاریخ را به لحاظ موضوعی در زمره علوم ادب و از حیث فایده و غایت، از جمله دانش‌های خدمتگزار اهل سیاست و قدرت قرار داده‌اند. برخی مورخان صاحب فکر و دغدغه، همچون ابن خلدون نیز با درک چنین وضعیت بغرنج معرفتی و روشی حاکم درباره جایگاه علم تاریخ، تلاش کرده‌اند برای تاریخ به عنوان یکی از دانش‌های اجتماع انسانی، موضوع و روش‌های مستقل و متعلق به خود تعریف کنند. اقدامی ارزشمند که در کانون فهم و توجه مورخان و اندیشمندان متاخر قرار نگرفت و همچنان تفکرها و سنت‌های پیشین درباره جایگاه علم تاریخ استمرار یافت. به طوری که در نزد مسلمانان تا عصر جدید، تاریخ به لحاظ موضوعی و روشی در بین علوم دینی و ادبی و از حیث فایده‌مندی به عنوان علم خدمتگزار علایق و ارزش‌های اهل شریعت و سیاست باقی مانده است.