سامان سیاسی و زندگی کوچ‌ نشینی در ایران: از برآمدن افشاریان تا برافتادن قاجارها

این مقاله به بررسی تاثیر سامان سیاسی بر تحولات شیوۀ زندگی کوچ‌روی در ایران از دوران افشاریه تا اواخر قاجار می‌پردازد. هدف اصلی، تبیین علل و زمینه‌های موثر بر فرازوفرود کوچ‌نشینی در دورۀ زمانی تقریباً دویست سالۀ تاریخ معاصر ایران است. دهه‌های آغازین این دوره با رشد چشمگیر کوچ‌نشینی همراه بوده و دهه‌های پایانی به‌ویژه در اواخر دورۀ قاجار، به‌طور چشمگیری از زندگی کوچ‌روی کاسته شده و بر زندگی یکجانشینی افزوده می‌شود. پرسش اصلی پژوهش این است که آیا کوچ‌روی در دورۀ مورد مطالعه بیشتر تحت‌تاثیر عوامل جغرافیایی و محیطی بوده است یا اینکه عوامل سیاسی و اجتماعی نقش تعیین‌کننده‌تری در رونق یا افول آن و گرایش کوچ‌نشینان به یکجانشینی داشته‌اند؟ فرضیه پژوهش بر نقش مسائل سیاسی در آهنگ زندگی کوچ‌نشینی به یکجانشینی و برعکس آن تکیه دارد. روش پژوهش حاضر توصیفی - تحلیلی و داده‌های آن ازطریق روش اسنادی گردآوری شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه کوچ‌روی در نگاه اول انتخابی آگاهانه برای سازگاری با شرایط محیطی است؛ بااین‌حال، گسترش آن در دورۀ زمانی مورد مطالعه بیشتر تحت‌تاثیر عوامل سیاسی و امنیتی بوده است. از یک‌سو، ضرورت فتوحات نظامی و نیاز به ایجاد پایگاه‌های مستحکم در مناطق تازه ‌فتح‌شده، مهاجرت گروه‌هایی از مردم را به‌همراه داشت، از سوی دیگر، فشارهای مالیاتی و سیاسی حکومت‌ها بر ساکنان یکجانشین، آنان را به‌سوی کوچ‌روی و جست‌وجوی مناطق امن‌تر سوق می‌داد. در مقابل، ایجاد امنیت، ثبات سیاسی، تداوم حکومت‌ها و گسترش بازرگانی، زمینه را برای رشد و توسعۀ زندگی یکجانشینی فراهم می‌کرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در دورۀ افشاریه تا اوایل دورۀ قاجار، به‌دلیل ناامنی‌های گسترده و سیاست‌های حکومتی، کوچ‌نشینی رو به افزایش گذاشت؛ اما در دهه‌های پایانی سده نوزدهم، با برقراری نسبی امنیت، گسترش دیوانسالاری، رشد بازرگانی برآمده از ادغام بازار ایران در نظام اقتصاد جهانی، تا حدی روند یکجانشینی و اسکان عشایر شتاب گرفت.

political order and nomadic life in iran: from the afsharid period to the end of the qajar dynasty

this article explored the impact of political order on nomadic lifestyles from the afsharid period to the end of the qajar dynasty. the central question of this research was to clarify the factors contributing to fluctuations in nomadic life over nearly two centuries. by the end of the 18th century, nomadic lifestyles had significantly increased, whereas in the final decades of the 19th century—specifically, at the close of the qajar era—they declined in favor of sedentary living. the primary inquiry examined whether the dynamics of nomadism during this period were predominantly influenced by geographical conditions or shaped by the political system. the methodology utilized in this study was descriptive-analytical, employing documentary data collection techniques. the findings suggested that, although the nomadic lifestyle might initially seem to be a conscious adaptation to ecological conditions, its expansion during this period was largely driven by political and security concerns. the results indicated that from the afsharid period through the early qajar rule, the rise in nomadism was a response to insecurity and governmental policies. in contrast, the final decades of the 19th century saw relative political stability, bureaucratic expansion, and integration into the global economic system, which accelerated the transition from nomadic to sedentary lifestyles.introductionin ancient times, agriculture was the cornerstone of iranian life. however, with the invasions by arab nomads, turks, and mongols, agriculture gradually lost its prominent status, leading to nomadism becoming the traditional way of life for many iranians during the middle ages. some scholars attributed the prosperity of nomadic lifestyles to their adaptability to environmental conditions and seasonal changes. they argued that the cold highlands and tropical plains surrounding the iranian plateau provided an ideal environment for this mode of living, allowing people to efficiently utilize water and soil resources, ultimately resulting in economic prosperity. conversely, another group contended that fluctuations in migration patterns were primarily influenced by changes in political systems and defense relations among different human groups. this article sought to critically evaluate the role of environmental adaptability as a cause for the spread of nomadism, aligning more closely with the latter perspective. the central question guiding this inquiry was: what impact did the political system have on the nomadic way of life?