واکاوی سه رویکرد کلامی فقهی تاریخ نویسان عصر صفوی در مشروعیت بخشی به جنگ های شاه اسماعیل یکم برای تاسیس دولت صفویه

برخلاف دیدگاهی که چگونگی کسب قدرت و تاسیس دولت توسط شاه اسماعیل صفوی را فقط با سازوکار قدرت نظامی ارزیابی می‌کند، مطالعه روایت‌های جنگ‌هایِ بنیان‌گذاری این دولت، روند مخالفی را می‌نمایاند. به عبارتی، رهبران جنبش صفویه و نیز منابع تاریخ‌نویسی عصر صفوی بر کسب قدرت قانونی و مشروع توسط شاه اسماعیل یکم در جنگ‌های تاسیسی دولت صفوی تاکید کرده‌اند. این مقاله با رویکردی تاریخی و تجزیه‌وتحلیل منابع، در پی توضیح چرایی و چگونگی این مسئله برآمده است. نتایج نشان می‌دهد شاه اسماعیل یکم در جنگ‌هایی که برای تاسیس دولت صفوی انجام داد، در کنار استفاده از نیروی شمشیر قزلباشان، در برابر رقبا و مخالفان خویش به کنش‌های نظامی مبتنی‌بر قوانین شرعی، تظاهر داشته است. این نگرش در قالب سه رویکرد کلامی‌فقهی در تاریخ‌نویسی دوره صفویه بازتاب یافته است. رویکرد نخست و دوم بر تاسیس دولت صفوی براساس فلسفه جهاد در دارالکفر و مبارزه با اصحاب بِدعت، بداعتقادان و منافقان مبتنی بود. طرح چنین دیدگاهی در روایت‌های تاریخی، موجب کسب مشروعیت دینی و سیاسی لازم برای جنگ‌های شاه اسماعیل و نیز توجیه بنیان‌گذاری و دیرپایی دولت صفویه می‌شد؛ همچنین با اتکاء به چنین نگرشی، حذف رقبای غیرمسلمان و مسلمانان نیز مشروع می‌شد. رویکرد سوم، جنگ با باغیان و طاغیان بود. این دیدگاه، توجیه دقیقی برای بازآفرینی جنگ‌های شاه اسماعیل در سرزمین‌های مسلمان‌نشین بود.

analysis of three theological-jurisprudential approaches of safavid historians in legitimizing the wars of shah ismail i to establish the safavid state

contrary to the view that evaluates how shah ismail safavid gained power and established a state solely through the mechanism of military power, the study of the war narratives to found this state shows the opposite trend. in other words, the leaders of the safavid movement, as well as the historiographical sources of the safavid era, emphasizes the acquisition of legal and legitimate power by shah ismail i in the wars to establish the safavid state. this article explained why and how this was the case with a historical approach and through resource analysis. the results showed that in the wars he waged to establish the safavid state, shah ismail i demonstrated military actions against his rivals and opponents, in addition to using the sword power of the ghezelbas, based on shari’a law. this attitude was reflected in the historiography of the safavid period in the form of three theologicaljurisprudential approaches. the first and second approaches were based on the establishment of the safavid state based on the philosophy of jihad in dar alkufr and the struggle against the heretics and hypocrites. the introduction of such a view in historical narratives gave the necessary religious and political legitimacy to shah ismail’s wars and also justified the establishment and longevity of the safavid state. relying on such an attitude also legitimized elimination of nonmuslim and muslim rivals. the third approach was to fight the baghiyan and taghiyan. this view was a precise justification for recreating king ismail’s wars in muslim lands.